Avustralya'lı yazar, eleştirmen ve gazeteci Clive James, anılarını anlattığı, "Falling Towards England" kitabında, gençlik yıllarında bir kız arkadaşıyla buluşmak için hazırlıksız bir şekilde Floransa'ya yaptığı seyahati bizlere aktarıyor. Görünen o ki, kız arkadaşı, aralarındaki dil engeli yüzünden derin bir hayal…devamıAvustralya'lı yazar, eleştirmen ve gazeteci Clive James, anılarını anlattığı, "Falling Towards England" kitabında, gençlik yıllarında bir kız arkadaşıyla buluşmak için hazırlıksız bir şekilde Floransa'ya yaptığı seyahati bizlere aktarıyor. Görünen o ki, kız arkadaşı, aralarındaki dil engeli yüzünden derin bir hayal kırıklığı yaşayan James'e daha sonra kaderlerini değiştirecek bir müdahalede bulunmuş:
"Aynı gece, Françoise yanımda oturup Dante'nin bir cildinden "Cehennem"in birkaç satırını yorumlayarak bana dilin nasıl işlediğini göstermeye başladı. "Per me si va tra la perduta gente." Benim aracılığımla kayıp insanların aralarından geçersiniz... Her ne kadar kalpleri acıtan bir dize de olsa, ortasında "tra la" diyordunuz ve bu bir tür müzikti."
James, öğretmeni konusunda oldukça şanslıdır çünkü 'Françoise', James'in Prue Shaw için kullandığı bir takma isimdir. Prue Shaw şu anda İngilizce çalışmalar yapan en ünlü "Dantista", yani Dante uzmanıdır. Aynı zamanda uzun yıllar boyunca James'in eşi olmuştur ve James de bu kitabı ona adamıştır. Dolayısıyla James'in daha önceki eserlerini okuyanlar, Dante çevirisinin onun için ömürlük bir çalışma olduğunu bilirler. Gerçekten de 2019'da ölmeden önce bitirdiği son büyük eser budur. Dante'yi daha önce birkaç kez okumuş ve çalışmış olsam da (yaklaşık 13 ders ve 7 çeviri sonrasında), James'in şiirlerinin bir hayranı olarak bir sefer de onun gözünden bakmayı istedim. Bu yüzden bu yazım, bir dil bilimci olarak, Dante'nin James'in çevirisi üzerine incelemesi olacak. Hemen ardından ise görüşlerimi belirttiğim bir kısım bıraktım. İlgileniyorsanız şayet, bir göz atmanızı tavsiye ederim. Keyifli okumalar.
Dante, spesifik olarak "Cehennem"indeki canlı imgelemleri dışında, şiirinin güzelliği bakımından da saygı görmektedir. Bu güzelliği başka bir dilde yeniden yaratmak oldukça zor bir iştir. Fakat James bu konuda Dante'nin "terza rima"sını uyaklı dörtlüklere dönüştürmek gibi mantıklı bir seçim yapmıştır. Çünkü, kendisinin de ifade ettiği gibi, bu form kulağa İngilizce'de daha doğal gelir. Ancak üç dizeyi dört dizeye genişletmişsiniz gibi hissettiren kısımlar da yok değildir. Özellikle de uyak düzenini oluşturmak adına eklemeler kullanıldığında. İşte o meşhur giriş, okuyucuya şu şekilde aktarılmıştır:
"At the mid-point of the path through life, I found
Myself lost in a wood so dark, the way
Ahead was blotted out. The keening sound
I still make shows how hard it is to say
How harsh and bitter that place felt to me (…)"
Bu tuhaf "keening sound" kelime grubunun, eserin İtalyanca aslında yeri yoktur ancak bu seçim, uyak oluşturmak için oldukça uyumlu bir yol olmuştur.
"Terza rima"da, her üçlü dizenin ortadaki dizesi sonraki üçlünün birinci ve üçüncü dizeleriyle uyaklanır, bu uyaklar böyle devam etmekte ve sonsuza kadar gidebilmektedir. Bir uyağı tamamlamak için bir üçlü daha okumanız gerekir. Bu teknik, İtalyancası kulağa ne kadar kötü gelirse gelsin, orijinal metne itici bir güç sağlamaktadır. James burada, anjanbuman (Anjanbuman ya da ulantı, şiirde cümlelerin bir dize ya da beyitte bitmeyip diğer dize, beyit veya bendlere kaymasıdır.) ile benzer bir etki yaratır, ki bu durum açılışta da görülmektedir. Ancak burada dezavantaj, uyakları neredeyse boğma noktasına kadar söndürmesidir. "Cennet"ten Adem'in konuşmasına bir bakalım:
"What was it, the first sin?
What language did I shape and use? These were
Your thoughts, my son. Hear me as I begin
To answer them. The tasting of the tree
Was not, alone, the cause of my exile
For so long. No, we crossed a boundary
Of pride, for that fell serpent had the guile
To say: ‘The day you eat this, you will be
Like Gods.'”
Dizeler uyaklanmıştır, ancak fark etmeyecek olursanız bu durum affedilebilir. Satır aralarını incelerseniz uyaklar kaybolmakta; vurgularsanız, çoğu durumda sözdizimini kaybetme tehlikesi oluşmaktadır. Okuduğunuzda kafa karıştırıcı geliyor olabilir ancak aslında, "İtalyan bir şair için," diye belirtmekte James önsözünde, "asıl zor olan şey uyağın olmamasıdır."
Cennet'teki ilahi ışığın, Beatrice'in tariflerini gerçekten sevdim. Burada uyak düzeni ona tam olarak uygun bir hayranlık hissi uyandırmakta, fakat James'in doğrudan diliyle dengelenmektedir:
“Look at how it glows,
The height, the width of the Eternal Good:
So many mirrors where it breaks and goes
On breaking, yet remains the one thing. Could
One and the many show more harmony?
It stuns you, doesn't it? It still stuns me.”
Bu gibi dizeler sıklıkla, James'in uyaklı bir çift dize çevirisi yaptığı bir kanto sonunda, yazının en çarpıcı kısımları olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Ancak bu ayırt edici ton her türden beklenmedik yerde kendini göstermektedir. Örneğin Pompey'den, “last grief came to a head. The head was his", ya da "Cehennem"den şu alıntıda olduğu gibi:
"But all those naked souls unhinged by fate
Changed colour when they heard that speech so harsh.
Clicking their bared, chipped teeth in hymns of hate,
They cursed their parents, God, the human race,
The time, the temperature, their place of birth,
Their mother's father's brother's stupid face (…)"
James'in dizeleri Dante ile çoğunlukla yeniden bağlantı kurmama yardımcı oldu, ancak bazı kısımlarda da engel oluyormuş gibi hissettirdi.
Kişisel görüşüm açısından ben Cehennem'deki sahnelerden tahmin ettiğim kadar keyif alamamıştım, ki bu okumam için de aynı durum geçerli. Araf ve Cennet'teki çoğu sahne ilgimi, görece, daha çok çekti. Cehennem, beklediğim kadar grotesk ve fantastik değildi. Araf nispeten daha ilişkilendirilebilir ahlaki durumlarla uğraşmakta ve Cennet çevirisi ise bu çevirinin, zaman ve mekanın ötesine geçmek gibi kelimenin tam anlamıyla tarif edilemez şeyleri tarif etmeye doğru atılan büyük bir adım olduğunu kanıtlamıştır. Fakat açık konuşmak gerekirse en çok da ayrıntılı bir şekilde sergilenmiş olan ortaçağ dünya görüşü ve felsefesine hayran kaldım.
Dante, yolculuğunu sağlam bir fiziksel veya kozmogonik gerçekliğe dayandırmak için elinden geleni yapmaktadır, bu nedenle cehenneme giriş, temelde bir tünelden yeryüzüne iniş yapmak gibidir. Araf, birkaç setten oluşan bir dağı tırmanarak tepesindeki Cennet Bahçesi'ne ulaşmayı; ve Cennet, yedi ortaçağ "gezegen"inden biri olan ilahi Empyrean'a yükselmeyi aktarmaktadır. Bu alemlerin çoğu, çeşitli seviyelerde tanınmış dini veya siyasi figürlerle doludur. James, genellikle sadece dipnotlarda açıklanan bazı referansları açıkça belirterek bu darbeyi hafifletmeye çalışır, ancak yine de okuma boyunca bazı ikincil yorumları incelemeniz gerekebilir. Bunun için John Sinclair’ın açıklamalı çevirisini öneririm.
Dante'nin dini vizyonunun ahlaki sonuçlarıyla boğuşma girişimleri görece daha ilgi çekicidir. Virgil, Dante’ye Cehennem ve Araf’ta rehberlik eder, ancak nihai sonuçta erken dönemde doğduğu ve Hristiyanlığı bilmediğinden dolayı lanetlenmiştir, dolayısıyla Dante’yle devam edemez. Dante, klasik yazarları sevip saygı duysa da onları kurtaramaz. Bu kişiler sonsuza kadar cehennemin bir giriş odası olan Limbo'da sıkışıp kalmışlardır. Dante bu meseleyle boğuşur:
“What good does it do
For some man born in India who's taught
Nothing of Christ by speech or text, and yet
All his desires and deeds, with virtue filled,
In life or speech show nothing to upset
Our human reason. With not one sin willed,
Outside the faith and unbaptized he dies.
Where is the justice that condemns him? Where
Is this man's fault?”
Ancak yanıt son derece yetersizdir: “Good is itself, draws from itself all worth: / Whatever meets that mark can do no ill / And must be just.” Başka bir deyişle, her şey Tanrı tarafından istendiği için bu durum aslında adildir. Bu açıklama, modern bir okuyucu için, ortaçağ Katolikliğinin ve genel olarak dinin ahlaki yetersizliğine işaret edebilmektedir. Ancak Dante’nin bunu anlamakta zorlanması, okuyucuya modern bir eser okuyormuş hissi vermektedir. Burada neredeyse bilim öncesi bir rasyonel gözlem ve sağlam gerçekliklere ısrar bulunmaktadır. (Colin Burrow, Dante bugün yaşıyor olsaydı, “metafizik bilim kurgu yazarı olabilir, sakallı ve yüksek prensipli, akşamlarını Linux'un ücretsiz yazılımını hata ayıklamakla geçiren biri” olabileceğini söylemiştir. :D) “Blessedness,” kendisine söylendi, “comes from the power of sight, / And not of love, which follows.” Önce oturup dünyayı gözlemleyin, dini inancınız içinize akacaktır.
Dilsel meraklılık da burada özellikle hoşuma giden konulardan biridir. Cennet'te Donatus’a, ilk dilbilimci olarak önemli bir yer verilir ve Dante’nin Adem’e ilk sorusu da hangi dili konuştuğudur. Tüm eserde benim için en dokunaklı keşiflerden birisi, Dante’nin eserini Toskana lehçesiyle yazmayı seçmesidir. Bir arkadaşı, hayatının sonlarına doğru ona yazıp, Latince yazabilirse Bologna Üniversitesi’nin onu "laureate" yapacağını bildirmiştir. Ancak Dante, yıllarca halk dilleri üzerine çalışmıştı ve Latinceden kaçınmak okuyucu kitlesini kısıtlayacak olsa da, halk dillerinin edebiyat adına bir araç olabileceği fikrine derinden inanmıştı. Bu inancı onu benim gözümde kahramanlaştırmış ve Chaucer gibi bu değerlere uymuş diğer Avrupalı yazarlar üzerinde belirleyici bir etkiyi de kendine kazandırmıştır.
"İlahi Komedya" çevirisinin ise bazı kısımlarını oldukça karmaşık buldum. Bu çeviri hakkında beni rahatsız eden pek çok şey olmasına rağmen Dante'ye geri dönmek ve tarzını diğer çevirmenler üzerinden çapraz değerlendirmek hoş bir deneyimdi. Zamanının çok ötesinde, Clive James’in hayatından önceki yedi yüzyıl boyunca:
“and when
A thousand years have passed, which is no more
Than one blink to the universe, what then?
The slowest wheeling stars move one degree
From west to east in every hundred years—
The merest moment of eternity—
And fame we measure by our falling tears,
That flow for just a while, and then run dry."
Yazım hatam varsa affola. Okuduğunuz için teşekkür ederim. Hürmetler.
Web yapım aşamasındadır.
En iyi deneyim için mobil uygulamamızı indir.
En iyi deneyim için mobil uygulamamızı indir.
Avustralya'lı yazar, eleştirmen ve gazeteci Clive James, anılarını anlattığı, "Falling Towards England" kitabında, gençlik yıllarında bir kız arkadaşıyla buluşmak için hazırlıksız bir şekilde Floransa'ya yaptığı seyahati bizlere aktarıyor. Görünen o ki, kız arkadaşı, aralarındaki dil engeli yüzünden derin bir hayal…devamı
Spoiler içeriyor
İnsanlar bu kitabı ne yönden rahatsız edici buluyor anlamıyorum. Böylesine nadide el yazmaları ortaya konduğu ve hâlâ daha var olduğu için minnettar olmalıyız. Her neyse, bu kitap için iki adet yazı hazırladım, ilki ve daha yüzeysel olanı ile karşınızdayım. İkincisini…devamıİnsanlar bu kitabı ne yönden rahatsız edici buluyor anlamıyorum. Böylesine nadide el yazmaları ortaya konduğu ve hâlâ daha var olduğu için minnettar olmalıyız. Her neyse, bu kitap için iki adet yazı hazırladım, ilki ve daha yüzeysel olanı ile karşınızdayım. İkincisini ise yorumlara bırakacağım. Keyifli okumalar.
"Satyricon" bugün iki özelliği ile ünlüdür:
1. (Tartışmasız bir şekilde) tarihteki ilk roman oluşu ve,
2. "Müstehçen" bir kitap oluşu ile.
Ne yazık ki, orijinali çok daha uzun olan bu çalışmanın sadece 141 bölümü günümüze kadar ulaşmayı başarmıştır. Ancak sadece bu bölümlerle bile son derece zorlayıcı bir okuma olma özelliği taşımaktadır. 1. yüzyılda, Nero döneminde yazılan Satyricon, ondan önce ortaya konmuş hiçbir yazılı esere benzememektedir. (Belki de bu kitap hakkında fikir yürütmenin en iyi yolu, ona küçük bir nesir macerası gözüyle bakmaktır.)
Ana karakterimiz İthaka kralı yerine, eski gladyatör (ve şu anki "alçak" olarak kabul edilen) Encolpius'tur. Kendisi, 10 yıllık bir savaştan sonra sadık eşine ve evine dönmek yerine, bedava yemek bulmak, emekli avcıları dolandırmak ve (en önemlisi) işine geri dönebilmek için erektil işlevsizliğini düzeltmekle ilgilenmektedir. Homeros'un tarzına pek de benzemiyor değil mi? Fakat öyle hemen vazgeçmeyin, kitapta inanılmaz komik olaylar da yaşanmakta. Aristophanes, Menander, Terence ve Plautus gibi yazarları komik buluyorsanız şayet, doğru yerdesiniz demektir. Şuna bir bakın (Türkçe çevirisi elimde mevcut değil maalesef, ancak merak eden olursa hemen çevirebilirim):
"Tryphaena’s cohorts, spurred on by the hysterical screaming of her maids, prepared to attack us with their bare hands. Only the pilot remained aloof, cursing the whole fracas as the lunatic work of a mob of perverts and threatening to abandon his post unless we stopped immediately. Even this dire threat, however, failed to quench our martial ardor...[s]uddenly, however, our gallant Giton turned the edge of his razor against his own manhood, threatening at one fell blow to lop away that root of all our troubles. Tryphaena, overcome with horror, cast all pretense aside and rushed forward to prevent the consummation of such a catastrophe.”
"Sapıklar çetesinin çılgın bir çalışması", bu kitap için hiç de fena bir alt başlık olmazdı. Encolpius ve Giton, Eumolpus adında, kendiyle ilgili sürekli olarak böbürlenen bir şairin yanına düşerler. Eumolpus (okuyucuyu eğlendirmek adına) korkunç görünmektedir. İşte karşınızda bu beyefendinin şiirsel patlamalarından birine tipik bir yanıt:
"At this moment, several of the people who were strolling about the gallery greeted Eumolpus’ epic effusion with a volley of stones. Eumolpus, clearly no stranger to these tributes of his talent, wrapped his head in his robes and dashed from the temple. Fearing they might accuse me of being a poet too, I raced after him and caught him at the shore. “Look here,” I said, “can’t you rid yourself of this loathsome disease? I’ve been with you for less than two hours, but in all this time you’ve talked more like a Homer than a man. No wonder people pelt you with stones. In fact, I’m going to fill my pockets with stones right now, and every time you start spouting, I’ll bloody your head for you.”
Hayatınızda bir kez olsun Homer veya Virgil okuduysanız şayet, buradaki komedi gittikçe daha da komik bir hâle gelmektedir. Çünkü hikayeyi bu kadar aptalca yapan asıl şey, karakterlerin kendi saçma ve sefil sorunlarını, destansı kahramanlarınkiler ile karşılaştırmalarıdır. Spesifik olarak Odyssey ile aralarında bir dizi paralellik bulunmaktadır. Örneğin, Encolpius bir noktada kendisine Polyaenos demekte; Poseidon'un Odysseus'a dayattığı denemelerle kendi "kaldıramama" sorununu karşılaştırmakta; ve artık bir noktada Giton, tıpkı Odysseus'un koçun karnına yapışması gibi bir yatağın altına yapışıp kalmaktadır. Hikayenin merkezinde yer alan bu aşağılık alçaklar grubu, böylelikle kendilerini ve gülünç tecrübelerini kahramanca terimlerle aktarmaktadırlar, ki ben bu durumu müthiş derecede komik buldum.
Bu kitap, komedinin yanı sıra, birinci yüzyılda Roma yaşamının orta yerine düşen objektif bir bakış olarak da değerlendirilmelidir. Antik çağlardan kalma çok az kitap, diğer insanlar için yaşamın ne anlama geldiğini gerçek anlamda inceler. Satyricon, komik de olsa, okuyucusuna erken dönem Roma imparatorluğu'nda yaşamanın nasıl bir deneyim olduğuna dair açıklayıcı bir bakış sunmaktadır. Kendisi, bugüne kadar okuduğum en iyi Augustan dönemi sonrası Roma eseri ve en iyi Roma yazılarından biridir. İçtenlikle tavsiye ederim.
Başlamadan önce söylemeliyim ki, "American Psycho"yu bir kadının yönetmesi tam anlamıyla inanılmaz bir fikir olmuş. Uyarlamasının alındığı, filmin orijinali olan Bret Easton Ellis'in eserini adım gibi ezbere bildiğim için söyleyebilirim ki, kendisi kan ve vahşet arzusuyla ilgili bir romanı alıp,…devamıBaşlamadan önce söylemeliyim ki, "American Psycho"yu bir kadının yönetmesi tam anlamıyla inanılmaz bir fikir olmuş. Uyarlamasının alındığı, filmin orijinali olan Bret Easton Ellis'in eserini adım gibi ezbere bildiğim için söyleyebilirim ki, kendisi kan ve vahşet arzusuyla ilgili bir romanı alıp, "bir kesim" erkeğin muazzam kibriyle ilgili gerçekten sürükleyici bir filme dönüştürmüş. Lütfen yanlış anlamayın, projenin başında erkek bir yönetmene sahip olsaydık muhtemelen ana karakterimiz Patrick Bateman'ın psikolojik geçmişi nedeniyle bir seri katile dönüştüğü bilgisi zihinlerimize yerleşmiş olurdu. (Bu çıkarımı yapmamı sağlayacak onlarca Hollywood yapımı sayabilirim.) Ancak Mary Harron onu kalıplaşmış ve klişeleşmiş Hollywood dürtülerinin kurbanı olmuş bir adam olarak görmüş ve öyle de servis etmiştir.
Çoğu erkek testereli bir katil değildir; sadece iş dünyasında bu şekilde davranırlar. Örnek isterseniz, borsa zemininde birbirlerini yerden yere vuran tüccarları ya da "In the Company of Men", "Glengarry Glen Ross" "Boiler Room" ve yeni "The Big Kahuna" gibi yapımları inceleyin. Bu tarz, tabiri caizse, it dalaşlarının olduğu dünyalarda hayatta kalmak için "White Fang" olmanız gerekir.
Bret Easton Ellis'in 1991'deki en çok satan romanı, bir yayıncıdan diğerine peynir ekmek gibi dağılmış, senaryo olarak ise yıllarca yönetmenler ve yıldızlar arasında dolaşmıştır. Projesinde Leonardo DiCaprio'yu oynatmayı planlayan Oliver Stone, bu fikirden bir süre sonra vazgeçmiş ve hemen ardından Harron ile Bale'ın kollarına geri dönerek en iyi seçimi yapmıştır. (Bu materyali Stone'un elinden çıkmış olarak hayal etmek için, Ken Russell'ın "The Music Lovers" filmindeki "1812 Uvertürü" sırasında Tchaikovsky'nin kafasının patladığı ve hemen ardından uzun metrajlı bir filme uyarlandığı sahneyi hatırlayın.)
Harron, belki de kadın bir yönetmen olarak sinema dünyasında bulunduğu ve (vücut ölçüleri dışında) her gün Bateman'a benzeyen adamlarla uğraştığı için Bateman karakterinden, erkeklerin ondan etkilendiği kadar etkilenmemiştir. Bateman, egosu tarafından yönlendirilen ve açgözlülükle beslenen, narsisist bir adamdır. Kurbanlarının çoğu (her zamanki gibi) kadın olsa da zor durumda kaldığında erkekler ya da hayvanlar da iş görür.
Film, erkek yönetici yaşam tarzını bir fetişistin bağlılığıyla ele almaktadır. Bir grup işadamının kartvizitlerini karşılaştırdığı, kelimeler, kağıt kalınlığı, bitiş, kabartma, gravür ve yazı tipleri hakkında tartıştıkları ve falluslarını yarıştırdıkları sahneler de bulunmaktadır. (Elbette bu tür cinsel güvensizlikler karşılarına kart kıskançlıkları gibi eften püften meseleler olarak tekrar tekrar çıkmaktadır.) Bu adamlar giysiler, ofisler, maaşlar ve önemli restoranlarda iyi masalar rezerve edebilme konusunda acımasız rekabetler sürdürmekte, önemli biri gibi gözükecek kadar para kazandıkları (böyle söylüyorum çünkü tek yaptıkları aylaklık), ancak zerre kadar önemli olmadıkları küçük dünyalarında seri katil oldukları gibi rahatsız edici sırlar da saklamaktadırlar. Filmin sürekli olarak devam eden, benim de en sevdiğim yönü ve esprilerinden biri, Bateman'ın, meslektaşlarından birine (Jared Leto) ikiziymişçesine benzemesi ve dolayısıyla herkes tarafından karıştırılmaları. İşte burada konu tam olarak 80'lerin Yuppie Kültürü ve Tüketim Toplumu kavramlarına yönelmektedir, ancak bunları burada değil, kitap incelememde detaylı bir şekilde anlatacağım.
Film de kitap da, Bateman'ın çok sayıda insanı tuhaf şekillerde öldürmesi sebebiyle kötü bir şöhrete sahiptir. Bazı cinayetlerin bir tür fantezi olup olmadığı ile ilgili tartışmalar bile bulunmaktadır ("bir adam elektrikli bir testereyle bu kadar iyi nişan alabilir mi?" gibi). Tüm cinayetler eşit derecede gerçek veya gerçek dışıdır fakat asıl mesele bu değildir. Cinayetlerin işlevi, bölgeci bir erkeğin iradesi engellendiğinde yaşadığı çılgınlık halini görünür kılmaktır. Film, yol öfkesine, golf sahası öfkesine, aile içi şiddete ve spor hayranlarının daha korkutucu davranış kalıplarına şekil ve biçim vermektedir.
Harron'ın bu filme neden "feminist" dediğini artık anlamışsınızdır. Mevcuttaki birçok farklı yaklaşıma rağmen kendisi ilk yaklaşımına sadık kalmıştır. Christian Bale ise hayat verdiği karakterin neşeyle ve aşağılık kompleksiyle bir oraya bir buraya sıçramasına izin vermiş, kendini koruma içgüdüsünü bir kenara bırakmıştır ve bu açıdan iyi bir oyuncuda bulunması gereken en önemli özelliğe sahiptir.
Bateman ne zaman yeni birini öldürürse öldürsün, bunu "slasher" filmlerindeki kötü adamların içinde bulunan bir tür şevkle değil, adeta bir hobicinin titizliğiyle yapar. Bateman'a yüksek bir binada lükse bandırılmış bir hayat yerine bodrum katında bir stüdyo, bir çalışma tezgahı ve çakması için bir sürü çivi verilseymiş birçok hayat kurtarabilirmiş.
FAVORİ ALINTILARIM:
Patrick Bateman: İçimde korkunç bir şey oluyor ve nedenini bilmiyorum.
Luis Carruthers: Patrick, o valizi nereden aldın?
Patrick Bateman: [Cesedi bagaja atar] Jean Paul Gaultier.
Patrick Bateman: Evelyn, sanırım aramızdaki iletişim koptu.
Evelyn Williams: Neden? Neyin var?
Patrick Bateman: Büyük ölçekte cinayet işlemeye yönelik ihtiyacım giderilemiyor ama ihtiyaçlarımı karşılamanın başka bir yolu da yok.
Evelyn Williams: Sen insan değilsin!
Patrick Bateman: Hayır... Ben insanlıkla temas halindeyim.
Garson: Bugünün spesiyallerini duymak ister misiniz?
Patrick Bateman: Dalağınız yerinde kalsın istiyorsanız hayır.
Patrick Bateman: Bir insanın tüm özelliklerine sahibim: kan, et, ten, saç; ama açgözlülük ve iğrenme dışında tek bir net, tanımlanabilir duygum yok. İçimde korkunç bir şeyler oluyor ve nedenini bilmiyorum. Geceleri ortaya çıkan kana susamışlığım gündüzlerime de taştı. Kendimi ölümcül hissediyorum, deliliğin eşiğindeyim. Sanırım maskem düşmek üzere.
Patrick Bateman: Howard, ben Bateman, Patrick Bateman. Sen benim avukatımsın, bu yüzden bilmen gerektiğini düşünüyorum: Bir sürü insan öldürdüm. Şehir merkezindeki apartmanda birkaç kız, belki 5 veya 10 tane evsiz insan, Central Park'ta tanıştığım New York'lu bir kız. Onu bir donut dükkanının arkasındaki otoparkta bıraktım. Eski kız arkadaşım Bethany'yi çivi tabancasıyla ve geçen hafta bir adamı, köpeği olan yaşlı bir ibneyi öldürdüm. Bir kızı da testereyle öldürdüm, yapmak zorundaydım, neredeyse kaçıyordu ve orada bir başkası vardı, hatırlayamıyorum belki bir modeldi ama o da öldü. Ve Paul Allen. Paul Allen'ı yüzüne balta saplayarak öldürdüm, vücudu Hell's Kitchen'daki bir küvette eriyor. Burada hiçbir şey bırakmak istemiyorum. Sanırım belki 20 kişi öldürdüm, belki 40. Bunların çoğunun kayıtları var, kızların bazıları kayıtları izlemiştir. Hatta, şey... Beyinlerinden bazılarını yedim ve birazını pişirmeye çalıştım. Bu gece, şey, bir sürü insanı öldürmek zorundaydım. Ve bu sefer bundan sıyrılabileceğimden emin değilim. Sanırım, şey, yani, ah, sanırım oldukça şey, yani sanırım oldukça hasta bir adamım. Yani, yarın geri dönersen, Harry's Bar'a gelebilirim, yani bilirsin, gözlerini açık tut.
Patrick Bateman: [seslendirme] Paul'ün dairesinin parka baktığını ve benimkinden açıkça daha pahalı olduğunu fark ettiğimde anlık büyük bir panik yaşadım.
Patrick Bateman: Bana bir soru sor.
Kulüp Patronu: Peki sen ne yapıyorsun?
Patrick Bateman: Ben daha çok cinayet ve infazlarla ilgileniyorum.
Patrick Batemen: Bir Patrick Bateman fikri var; bir tür soyutlama. Ama gerçek ben bir diye bir şey yok: sadece bir varlık, yanıltıcı bir şey var. Soğuk bakışlarımı gizleyebiliyor olsam da, elimi sıktığında etimin elini kavradığını hissedebilsen de, hatta belki de yaşam tarzlarımızın benzer olduğunu düşünsen de, ben yokum.
Patrick Bateman: Aşılması gereken hiçbir engel kalmadı. Kontrol edilemeyen, çılgın, vahşi ve kötü olanla ortak olduğum her şey, yarattığım tüm kargaşa ve bunlara karşı olan tam ilgisizliğim artık aşıldı. Acım sürekli, keskin ve hiç kimse için daha iyi bir dünya ummuyorum. Aslında, acımın başkalarına verilmesini istiyorum. Kimsenin kaçmasını istemiyorum. Fakat bunu itiraf ettikten sonra bile hiçbir rahatlama hissetmiyorum; cezam benden kaçmaya devam ediyor ve kendim hakkında daha derin bir bilgi edinemiyorum. Anlattıklarımdan hiçbir yeni bilgi çıkarılamıyor. Bu itiraf hiçbir şey ifade etmiyor.
Hesse'nin "aydınlanma" anlayışı neden akıl hastalığından ayırt edilemez bir durumda? Öncelikle, "The Glass Bead Game"de "seküler bir aziz" tasviri görmekteyiz ve bu kişinin aydınlanmasının belirtileri: tüm yaratıcı çalışmalarını bir anda durdurması, sık sık düşüncelere dalmış bir şekilde oturması, kendisiyle konuşan…devamıHesse'nin "aydınlanma" anlayışı neden akıl hastalığından ayırt edilemez bir durumda? Öncelikle, "The Glass Bead Game"de "seküler bir aziz" tasviri görmekteyiz ve bu kişinin aydınlanmasının belirtileri: tüm yaratıcı çalışmalarını bir anda durdurması, sık sık düşüncelere dalmış bir şekilde oturması, kendisiyle konuşan hiçbir kimseyi anladığına dair bir işaret vermemesi, verdiğinde ise bu cevabın sadece kısa bir "non-sequitur" (sırasız/karmaşık yanıtlar) olmasıdır. Aksi takdirde yüzünde donmuş bir gülümsemeyle gece gündüz bahçelerde dolaşmaktadır. Bu semptomlara bakıp aydınlanma değil de tam teşekküllü bir bunama gören tek kişi ben miyim gerçekten bilmiyorum. Bu çalışmada ise, kırsalda belirli efsanevi nesnelere takıntılı bir şekilde dolaşan ve dünyayı eski, güçlü bir komplonun yönettiğine ikna olmuş gizli bir örgütün hikayesini görmekteyiz. Bu tasvirleri etraflıca gözden geçiren aklım bana Hesse'nin hiciv yazması gerektiğini söylemekte. Çünkü şahsen ben, buradaki aydınlanma vizyonunu akıl hastalığından ayıran tek bir nitelik bile bulamadım.
Her neyse. Bu bahsettiğim gizli örgütün kendisi bana göre anlatının en ilginç kısmıdır. Italo Calvino'nun "büyülü gerçekçilik"ini (magical realism) anımsatan sihir, zaman yolculuğu ve Aydınlanma felsefesinin bir bütününü oluşturmaktadırlar. Büyücülerden oluşan Cemiyet'in bu tuhaf vizyonu, kitabın hakikaten en keyifli yönüydü. Bu yüzden oldukça yavan bırakılmış bir hikaye içerisinde fon görevi görmeleri beni hayal kırıklığına uğrattı. Ayrıca bu anlatı çeşitli tarihi ve edebi figürlere, olaylara, mitolojilere ve felsefelere yapılan göndermelerle dolu. Fakat Hesse'nin bütün bunları, bu eser bağlamında, anlamlı bir zemine oturtamadığını düşünüyorum. Bana göre kendisinin ruhani felsefesi burada ancak belirsizliği kadar güçlü kalmış. Metafizik bir şiir gibi imalı anlamlar yaratan bir anlatı düşünmüş olması gerçekten hoşuma gitti (mesela derinlik katmak için referansları merkezi bir argümanla birleştirmek gibi), ancak bu fikri anlaşılır bir anlatıya dönüştürmeyi başaramamış.
Sunumunun en zayıf yönü, tek sesli ve itirafçı tarzıydı. Okurken neredeyse günlük okuyormuşsunuz gibi bir hissiyat yaratmakta.
Anlatıcımız başına gelen ilginç olaylara sürekli olarak atıfta bulunmakta fakat biz bunları deneyimleyemiyoruz veya bir türlü anlayamıyoruz. Belirsizlik bir kez daha derinlikle karıştırılıyor.
Yanlış anlaşılmasın, Hesse'nin her şeyi açıklığa kavuşturması veya müthiş büyük bir anlam yaratması gerektiğini söylemiyorum. Ancak böylesine fantastik olayların derinlemesine bir açıklaması olması, anlatının kavramsal dünyasını derinleştirmeye yardımcı olmakta ve okuyucuya sembolik örnekler sunmaktadır. Tabii bunun yerine Usta'mızı, bu ünvanı hak edecek bir şey yaparken görmememize rağmen büyük üne sahip, her şeyi bilen fakat çok az şey ortaya koyan bilge bir figür, bir öğretmen olarak görmekteyiz. Hesse, insanların onu sevdiğini ve onun yanında rahat hissettiğini eser boyunca anlatmakta, ancak katmansız bir karakterin iç dünyasıyla ilgili bizi işlerin böyle olduğuna ikna etmeye çalışmak yerine onun hakkında bir şeyler hissetmemizi sağlamasını tercih ederdim. Mantıken, Usta'yı inandırıcı bir biçimde yazamıyorsanız böyle bir karakter de yaratmazsınız.
Bu kitabı okuduktan sonra ruhani aydınlanmaları neden çekici bulmadığımı bir kez daha hatırladım. Dünya sonsuz çeşitlilikte sürpriz ve gizemle dolu, bu yüzden bunu çoğunlukla belirsiz ve sembolik bir deneyim ile özetlemeye çalışmak bana sahte geliyor. Şahsen ben, buradaki gibi birleşik bir vizyondan ziyade yüzlerce güçlü ve çelişkili içgörüye sahip bir yazarı okumayı daha aydınlatıcı buluyorum.
Kısacası, aptalca veyahut kötü yazılmış bir eser değildi, sadece kavramsal olarak eksik buldum. Ve inanın olanların birçoğu da birbirinden o kadar kopuktu ki, normalde yazmaya alışkın olduğum türde açıklayıcı bir inceleme yazısı yazmak istesem toparlayıp da yazamazdım. Bilemiyorum, belki de teknik detaylara bu denli takılmış olmam kitabın felsefesini anlama çabamın önüne geçmiştir. Yine de bu görüşün de bilinmesi gerektiğini düşünüyorum. Dolayısıyla ilk defa tamamen fikir belirten bir inceleme yayınladım, lütfen mazur görün.
Bütün yıldızlarımı, kitabın içinden sıkılmadan geçmemi sağlayan bu "Cemiyet"e adıyorum.
Platon'un "Devlet" (II. Cilt, 359b-360d) adlı eserinde, Glaucon ile Sokrates, insanların adaleti yalnızca cezalandırılma korkusuyla uyguladıklarını tartışmaktadırlar. Bu korku olmadan hırsızlık, tecavüz ve cinayet gibi suçları durmaksızın işleyeceklerini iddia etmektedirler. Örneğin, yine Devlet'ten Gyges'in efsanevi atası, bir mağarada sihirli bir…devamıPlaton'un "Devlet" (II. Cilt, 359b-360d) adlı eserinde, Glaucon ile Sokrates, insanların adaleti yalnızca cezalandırılma korkusuyla uyguladıklarını tartışmaktadırlar. Bu korku olmadan hırsızlık, tecavüz ve cinayet gibi suçları durmaksızın işleyeceklerini iddia etmektedirler. Örneğin, yine Devlet'ten Gyges'in efsanevi atası, bir mağarada sihirli bir yüzük bulur. Altın yüzüğü cebine koyar ve onu taktığında görünmez olduğunu fark eder. Kısa sürede bu süper gücü kullanarak kraliyet sarayına girer, kraliçeye tecavüz eder, kralı öldürür ve onun yerine geçer. Bu mit, hem H.G. Wells'in "Görünmez Adam" eserine, hem de J.R.R. Tolkien'in "Hobbit" kitabındaki, şeytani Sauron'un bir uzantısı haline gelmeden önce, o meşhur yüzük adına önemli bir ilham kaynağı olmuştur. Ancak "Görünmez Adam"daki görünmezlik gücü sihirli bir yüzükle değil, optik ve ışık kırılması üzerine yapılan uçuk deneylerle kazanılmaktadır. Sonuç olarak Griffin'in, hem doktor Frankenstein hem de onun canavarı gibi bir karakter olduğu kanısına varırız: kendisi önemli bir bilimsel keşif yapar ve bu keşfi kendine uygular. (Bunun onu yasaların üstünde tutacağını ve neredeyse yenilmez kılacağını düşünmektedir. Ancak deney tam bir felakete dönüşür.)
Dolayısıyla ana karakterimiz Griffin kendisini, Nietzsche'nin "Ubermensch"ine, yani bir tür "Üstinsan"a dönüştürdüğüne inanmaktadır. Gizliden gizliye de olsa, kendisini muazzam bir güce sahip bir insan olarak görmektedir. Spoiler vermemek için bahsedemiyorum ancak tekrar ediyorum, büyük hata! ("Ubermensch", Friedrich Nietzsche'nin "Böyle Buyurdu Zerdüşt" adlı yapıtında yer alan bir terimdir. "Übermensch" olarak adlandırılan üst insanın anti-tezini tanımlamak için kullanılmıştır. Bu kişi yaşamaktan bıkmış, risk almayan, yalnızca huzur ve güvenliğini düşünen kişi olarak tanımlanmıştır.)
Eminim birçok kişi kitabı okurken fark etmiştir ki eser, Wells'in bir diğer romanı olan "Dr. Moreau'nun Adası" ile benzer şekilde yapılandırılmıştır: birinci gizem ortaya konur, merkezi ve detaylı bir açıklama yapılır ve son aksiyon da servis edildikten sonra hikaye noktalanır. Ancak bu eserde sonuç, Wells'in önceki romanında olduğu kadar etkileyici ve sürükleyici değil. Bununla birlikte, Platon'un anekdotu da biraz belirsizleştirilmiş ve unutulmuş, simdilerde çocuk edebiyatına uyarlanıp yaygınlaştırılmıştır. (Yetişkinler için, daha çekici bir versiyon arıyorsanız, Milo Manara'nın "Butterscotch"ı güzel bir seçenek olabilir.)
Çoğu "klasik" eser belirli miktarda bilgi birikimi ve "okuyucu ayarı" gerektirir. Bazı durumlarda kitabın yazıldığı zamandaki norm ve fikirleri kabul etmemiz bile gerekebilir. Bu durumda ise bir asırdan fazla bir süre önce yazılmış bir romanın modern bir roman gibi okunmasını beklemek tamamen mantıksız bir karardır. "Görünmez Adam" ise çoğu klasik eserden daha az okuyucu ayarı gerektirmektedir. Yazı dili net ve oldukça moderndir. Biraz perspektif değişikliği (head-hopping) vardır fakat genellikle işe yaramaktadır. Görünmez adamın mucizesini, anlatıcı olarak görünmez adamın konuşmasına izin vermeden önce diğer karakterlerin bakış açısından görürüz. Böylece, mucize kavramı, sıradan bir düzeye indirgenmektedir. (Çok az yazar harikulade olanı sıradan olan ile böylesine uyum içinde harmanlayabilir.)
H.G. Wells'in, bu eseri, bilimin inanılmaz düzeylerde işler ortaya koymaya başladığı bir dönemde yazdığını unutmayınız lütfen. Okuyucunun eserde sunulan fikirleri anlamlandırması ilk bakışta zor olabilir. Ancak bu dönem her şeyin mümkün olabilir gibi göründüğü bir dönemdir. Yazarımızın ortaya koyduğu iş, her yönden muazzam bir bilim kurgudur ve kendisi, bilim kurgunun gerçek hayatta, gerçek duygular ile nasıl hissedildiğini okuyucuya geçirmekte başarılı olmuştur.
Eserde yer alan, henüz açıklamadığım tarihi göndermeleri, metaforları, sembolleri ve diğer edebi araçları yazmak için can atıyorum. Umarım herkese bir şeyler katar ve çalışmalarınız açısından faydalı olur.
Dokuz yıldız. (Rahatsız edici yönleri olmasaydı sekiz alırdı.)
Scott, "Ivanhoe"da, Ortaçağ Gotik tarzının yabancılaştırıcı özelliklerini ustalıkla yok ederken, bir yandan bu tarzın severleri arasında tanınan ve popüler olan unsurlarından da faydalanmıştır. Dini düzenlerin ve "kurumlar"ın yozlaşması, Ulrica'nın deliliği ve Front-de-Beouf'un kalesinde diri diri yanması gibi Gotik edebiyatını anımsatan…devamıScott, "Ivanhoe"da, Ortaçağ Gotik tarzının yabancılaştırıcı özelliklerini ustalıkla yok ederken, bir yandan bu tarzın severleri arasında tanınan ve popüler olan unsurlarından da faydalanmıştır. Dini düzenlerin ve "kurumlar"ın yozlaşması, Ulrica'nın deliliği ve Front-de-Beouf'un kalesinde diri diri yanması gibi Gotik edebiyatını anımsatan unsurlar içermesine rağmen, bu türün daha yoldan çıkmış ögeleri ile de alay etmektedir. Örneğin, Athelstane'in dirilmiş hayaleti aslında gayet canlı ve sadece lezzetli bir yemek arayışındadır. Scott, doğaüstü araçları açıkça reddeder ve daha önceki Gotik eserlerde yaygın olan duygusal çöküş ve aşırı tutku sahneleri yerine, karakterlerinin çoğunlukla yazarın çağdaşları tarafından hayranlıkla karşılanacak akılcılık ve özdenetimle davranmalarını sağlamaktadır. Scott hikaye boyunca, karakterlerinin tarihselliğe aykırı olmadan modern davranmalarını sağlamaya çalışmıştır. Batıl inançlar, delilik ve din adamlığı gibi "hoş olmayan" alanlardan kaçınarak, 19. yüzyıl okuyucularının karakterlerle tamamen empati kurmalarını ve kendilerini karakterlerin yerine koymalarını, rahatsızlık veya zihinsel zorlanma yaşamadan, mümkün kılmayı amaçlamıştır ve başarmıştır da.
"Ivanhoe", benim okuduğum baskının çevirmeni Templeton'ın kurgusal sesiyle, modern bir dille aktarılmaya çalışılmış bir Ortaçağ anlatısı olarak okuyucuya sunulmuştur. Eserde çokça mevcut olan tarihsel anakronizmler yazarın hataları değil, metni modern okuyucular için daha erişilebilir kılmak amacıyla yapılan kasıtlı girişimlerdir. Scott, yine çevirmen Templeton ve kurgusal antikacı Dr. Dryasdust arasında bir tartışmayı alevlendirir; Dr. Dryasdust, çevirmeni "tarihi, modern icatlarla kirletmek" ile suçlar. Scott ise Templeton adına: "İki veya üç yüzyılın kurallarını karıştırmış olabilirim… Bu tür hataların genel okuyucu kitlesinin gözünden kaçması ve kuralsız ya da metodsuz bir şekilde, farklı tarzlara ve sanatsal dönemlere ait süslemeleri modern Gotik tarzında tanıtmaktan çekinmeyen mimarların hak etmediğim övgüsünü paylaşabilmem benim için bir tesellidir.", şeklinde yanıt verir.
Scott, Ivanhoe’nun ne Leland’ın yaptığı gibi (ve Scott’un Orta İngilizce’de yazdığı "Sir Tristem" şiirinin bir devamı olan ve ortaçağ metninin inandırıcı bir taklidi olması amaçlanan bir eser gibi) bir ortaçağ romansını yeniden yaratmaya, ne de modernize etmeye yönelik bir girişim olarak okunmaması gerektiği konusunda okuyucuyu uyarmıştır. Kendisi, ortaçağ romanslarını geniş bir şekilde okumuş ve onlara sık sık atıfta bulunmuş olsa da, Ivanhoe'yu belirli bir ortaçağ hikayesine dayandırmamış ve otantik bir ortaçağ tarzını taklit etmeye çalışmamıştır. Ne dili, ne kurgusu, ne de ideolojisi hakikaten ortaçağa ait değildir ve öyle olması da amaçlanmamıştır.
Ivanhoe'nun ve Scott'ın diğer eserlerinin kurgusu genellikle varsayıldığından daha az nostalji barındırmaktadır. Alice Chandler’ın "A Dream of Order: The Medieval Ideal in Nineteenth-Century English Literature" adlı mühim eserinde de belirttiği, Scott’un ortaçağcılığının “giderek kentleşen, sanayileşen ve atomize olan bir topluma, şehrin ve fabrikanın sertliği yerine malikane ve loncaların banacan iyiliğini getirerek ve İngiltere’nin kararan gökyüzü yerine ortaçağ geçmişinin temiz havasını ve ferah tarlalarını sunarak daha istikrarlı ve uyumlu bir toplumsal düzen vizyonu getirdiği” ifadesi oldukça yaygındır. Bu durum Scott’ın hikayelerinin cazibesinin bir parçası olsa da, kendisinin Orta Çağ’a yönelik karmaşık tutumlarını basitleştirmekte ve birkaç romanının sonucunu da göz ardı etmektedir.
Scott, ortaçağ geçmişine kayıtsız şartsız bir onay vermekten oldukça uzaktır. En sempatik karakterleri konusunda bile okuyucusuna eleştiri yapabilecekleri noktalar sunmaktadır. Örneğin, kahraman Richard'ı tanımlarken, kralı mantıksız tehlikelere itmeye teşvik eden “şövalyelik ruhu”nu eleştirmektedir. Hatta köle Gurth'un sadakatinin, Richard’ın pervasız cesaretinin ahlaksız bir şövalyelikten daha takdire şayan olduğunu ima etmeye kadar gitmektedir çünkü özgürlük ve onur Scott için kişisel ihtişamda değil, toplumsal sözleşmeye bağlılık ve sorumlulukta yatmaktadır.
Ortaçağ hikayelerinde odak neredeyse her zaman cesaret ve güçle ifade edilen bireysel kahramanlıkta yatar. Ivanhoe’da ise bu nitelikler büyük fakat nihayetinde yüzeysel bir rol oynamaktadır. Örneğin Rebecca'nın yargılanışında, o antiklimaktik düelloda, Ivanhoe kötü niyetli kahramanı becerileri ile yenmez: diğer karakterler, Bois-Guilbert'in Rebecca'ya olan duyguları yüzünden alanda rakibi tarafından vurulmasa yarışmayı kesinlikle kazanacağını ifade etmektedirler. Ivanhoe’nun merkezi motivasyonu, atlı mızrak dövüşleri (jousts) ve siyasi entrikaların heyecan verici görünüşlerinin ardında, aile ilişkilerinin bozulması ve bu ilişkilerin düzenine geri getirilmesi mücadelesine dayanmaktadır. Kral Richard ile Prens John arasındaki siyasi mücadele bile bir kardeşlik çatışmasıdır ve Richard, kraliyet görevlerinin Ivanhoe'yu babasıyla barıştırmayı içerdiğini kabul etmektedir. Aslında bu uzlaşma kendisinin en önemli başarısıdır: Scott, Richard’ı tıpkı maceralarında karşılaştığı parçalanmış aileleri birleştirdiği gibi İngiltere’yi de bağlılıkta birleştirdiği için iyi bir kral olarak göstermektedir.
Aile düzeni üzerine yapılan vurgu, kadınlara ortaçağ hikayelerinde bulunandan farklı bir rol atamaktadır. Erkek rekabetiyle ilgili ortaçağ şövalye romanslarında kadın figürler ikincil olarak, zafer veya onurun yanı sıra kazanılacak daha küçük ödüller olarak gösterilmektedirler. 19. yüzyılın hane içerisindeki düzeni ve bunun siyasi düzenle ilişkisi, kadınlara ortaçağ siyasi ideolojisinin verdiğinden daha önemli bir rol vermiştir. Ivanhoe’nun joustlarında ve düellolarında Rowena, ana karakter ile rakibi arasındaki mücadelenin birincil nesnesi olma görevindedir. Cedric, Rowena'nın Sakson iddialarının meşruiyetine olan soy ağacının önemini vurgular, ancak sonunda Ivanhoe ile evlenerek Sakson asimilasyonunu bağımsızlığa teşvik etmektedir. Athelstane'i reddetmesi, Cedric'in Sakson egemenliğinin yenilenmesine yönelik planının son bulduğuna işaret eder; bu durum ise, Scott'un geri kalmış ve gerçekçi olmayan, anlaşılabilir olsa da, olarak tasvir ettiği türde bir plandır.
Scott'ın bir tür ortaçağ aydınlanmasını savunması durumunda, bu feodal sistemin veya Anglo-Saksonculuğun değil, ortaçağ erdemlerinin, yani fedakarlık ve duyguların (sadece liderlerine değil, takipçilerine de sadakat erdemlerinin) yeniden canlanması durumudur. Bu nitelikler, dönemine göre, kişisel ilişkiler ile ilgili bütünleşmiş bir sisteme dayanmaktadır (bir klan veya ailenin üyeleri arasında, lordlar ve vassallar veya köleler arasında, konular ve hükümdar arasında). Scott bu ilişkileri, kendi yaşam süresinde hızla ulusal veya bürokratik hale gelen soyut ilişkilerden ziyade, kişisel ve ailevi olarak tasvir etmektedir.
Hayatımın çoğunluğunu büyük bir "hater" ile geçirmiş olmama rağmen haterlığın bu seviyesini görebileceğimi hiç düşünmezdim. Bunu yapan birçok kişi olsa da bu kitabı günümüzde "yaşlı adam Adorno"nun dünyayla ilgili şikayetlerine gülmek adına okumak ve onu karmaşık bir karikatüre indirgemek bence…devamıHayatımın çoğunluğunu büyük bir "hater" ile geçirmiş olmama rağmen haterlığın bu seviyesini görebileceğimi hiç düşünmezdim. Bunu yapan birçok kişi olsa da bu kitabı günümüzde "yaşlı adam Adorno"nun dünyayla ilgili şikayetlerine gülmek adına okumak ve onu karmaşık bir karikatüre indirgemek bence yanlıştır. Zira yazarımız, kitabında her türlü şey hakkında konuşmuştur ve denemelerini okumak tam anlamıyla muhteşem bir deneyimdi. Gelin size de biraz bahsedeyim.
Adorno, Alman-Yahudi bir filozof, psikanaliz uzmanı ve Alman İdealizminden etkilenen neo-Marksist bir bakış açısıyla toplumsal olguların araştırılmasına adanmış bir enstitü olan Frankfurt Okulu'nun bir üyesiydi. Nazi ırk yasaları nedeniyle Almanya'dan sürgün edilen Adorno, savaş yıllarını Thomas Mann ve Arnold Schoenberg gibi sürgün edilen diğerleri ile birlikte, Los Angeles'ın "eşitlikçi sarı-mavi gökyüzü" altında geçirmiştir.
İronik başlığıyla 20. yüzyılın ortasında ahlaktan ya da onun ait olabileceği iyi bir yaşamdan geriye ne kadar az şey kaldığını ima eden "Minima Moralia" isimli eseri, aldatıcı bir şakanın ardına gizlenmiş kötücül bir iyilikseverlik, felaket, kriz ve katliam duygusu yaymakta; Adorno ise bu kavramları, yüzyıl ortası toplumunu, tüketici zevkleri ve teknolojik harikalarıyla, doruk noktası Holokost olan, bitmek bilmeyen bir egemenlik sürecini maskeleyen beyaza boyanmış bir mezar olarak suçlamaktadır.
Adorno'nun eleştirel mizacı artık öylesine alay konusu olmuştur ki, eserleri, kendisinden daha az acı çeken ve daha az düşünenler tarafından kaçamak bir ironiyle sadece kasvet tellallığı olarak klişeleştirilmiştir, bu yüzden kedisinin çalışmalarını herkesle tartışmak pek mümkün değildir. İşte o vakit, yazarımızın kötü şöhretli yargılarıyla değil - cazın, sinemanın, astrolojinin, Odysseia'nın ve tüketim toplumundaki veya genel olarak batı medeniyetindeki hemen hemen her şeyin kripto-faşizmi hakkında - onu bu denli kederli sonuçlara götüren felsefesiyle tartışmaya başlayabiliriz.
Adorno, diyalektik adı verilen felsefi yöntemin uzmanıydı. Pynchon'a layık bir "hysteron proteron"da, kitabının sonundan üç sayfa sonra diyalektiğin kökenini ve ikilemini açıklamıştır:
"Diyalektik, sofistlerden kaynaklanır; dogmatik iddiaların sarsıldığı ve kamu savcıları ile mizah yazarlarının söylediği gibi, daha az önemli olanın daha güçlü olduğu bir tartışma biçimidir. Daha sonra, philosophia perennis'e karşı, sürekli bir eleştiri yöntemine, ezilenlerin tüm düşünceleri için bir sığınağa, hatta onlar tarafından düşünülmeyenlere bile dönüşmüştür. Ancak en başından itibaren bir egemenlik aracıydı. (...)"
Diyalektik, aşkın gerçeğini, Platon ve takipçileri tarafından ortaya atılan dünyanın dışında duran gerçeği, zaman ve kolektif insan deneyimi içindeki ideolojik çatışmayla kendini tamamlayan içkin gerçeğin lehine reddeder. Bu nedenle, ezilenlerin yöneticilerin dogmalarına karşı bir silah olarak kullanılması, ancak aynı zamanda iktidarın alaycılığına hizmet etmek için bile olsa, herhangi bir inancı sarsmak isteyen herkese hizmet etmesi durumudur. İdeal olarak diyalektik, gerçeğin, etik toplumda mükemmelleştirilmiş biçimimize ulaşana kadar, ister modern ulus-devlet, ister komünist bir gelecek veya liberal kapitalizmimiz olarak kavransın, insan aklının tarihindeki "kendini gerçekleştirmek" kavramından ibaret olduğunu ifade etmektedir.
Adorno, işbirlikçisi Max Horkheimer'a 50. doğum gününde (aynı zamanda Sevgililer Günü'nde) yazdığı Minima Moralia'nın ithaf önsözünde, Hegel'in diyalektik kavramını düzeltme niyetini ilan etmektedir, çünkü bu kavram tüm farklılıkları ortadan kaldıran bütünsel bir ilerleme içindeki deneyimlerin hemen hemen her öğesini kapsamaktadır. Dolayısıyla yazarımız, 20. yüzyıl Holokost sonrası düşünürünün bireyi ihmal ettiği ve totalitarizme giden yolu hazırladığı için suçladığı Hegel'in diyalektiğinden ayrılmaktadır. Ancak bir gerçek vardır ki, bir diyalektikçiyi ne olursa olsun alt edemezsiniz: çünkü onlar, tezinizle oluşturduğunuz çelişki ve zıtlıkları sentezlemektedirler. Adorno sadece bu yönden Hegel'e sadıktır ve sistemini eleştirerek ona adeta bir Sevgililer Günü buketi sunmaktadır. Bu durum Frankfurt Okulu tarafından da, kendi potansiyelini gerçekleştirmediği için bir teoriye kendi terimleriyle saldırmak adı altında içkin bir eleştiri yöntemi olarak benimsenmiştir. "Aklın özeleştirisi, onun en gerçek ahlakıdır." Kısacası diyalektik, kurtuluş anlamına gelmelidir; eğer tarihsel bir süreç, bireyler üzerinde sadece baskı ürettiyse, o zaman diyalektikçi, bu süreç tarafından ezilenlerin yanında yer almalıdır.
Adorno, Horkheimer ile birlikte "Aydınlanmanın Diyalektiği" adlı bir kitap yazmıştır. Orada, insan zihninin doğaya hükmetmeyi öğrenerek dışsal doğanın egemenliğinden nasıl kaçmaya çalıştığını anlatmaktadırlar. Doğanın bu rasyonel hakimiyeti bir özgürleşmedir. Çünkü bu durum, insanlığı dışsal dünyaya tabi olmaktan (genellikle en gerçek yollarla: sellerin durdurulması, yangınların söndürülmesi, vb.) ve umursamaz kozmosu yatıştırmak için tasarlanmış batıl inançlar ve mitlerden kurtarmaktadır. Öte yandan zihin, doğanın giderek daha fazlasını emri altına aldıkça ve rasyonel yönetici sınıfların irrasyonel olarak nitelendirdiği insanları (kadınlar, alt sınıflar, diğer ırklardan insanlar, vb.) büyüledikçe veya ezdikçe, insanlığı büyük ölçüde doğaya yeniden köleleştirir, şimdi akıl tarafından açıklanan "şeylerin olduğu gibi olması" ifadesi de haklı çıkarılmış olur.
Bu teori, Adorno'nun "Minima Moralia"da modern kültüre yönelttiği çok yönlü eleştirilerin gerekli arka planını oluşturmaktadır. Adorno, liberal, faşist ve komünist toplumlar arasında ayrım yapmaz ve 20. yüzyıl modernitesinin tamamını, düşünceyi, kendiliğindenliği, karmaşıklığı, yaratıcılığı ve bireyselliği ezen mekanik sistemler içinde insanın ilerici bir şekilde kapatılması olarak görmektedir. Bu eserde, kişilerarası nezaketin (insanlar arasındaki güç ilişkilerine aracılık eden, güzelliğe ve mesafeye saygılı bir ilgiyle) çözülmesini, otomobil kullanımının (insanlığı insanlık dışı mekanizmaya uyduran) ve hatta otellerin piyasa değeri bakımından düşüşünü (kişisel olmayan, cinsiyetsiz hapishane klinikleri haline geldiğini savunduğu) faşizmin yükselişine bağladığı pasajlar mevcuttur: Adorno, 1951'de baktığı her yerde, her şeyi kapsayan bir toplumsal makine olarak mükemmelleştirilmiş çıplak bir güç görmektedir. O halde, Adorno'nun bugün üniversiteler dışında çoğunlukla siyasi sağın "kültürel Marksizm" dediği şeyin bir sembolü olarak bilinmesi oldukça ironiktir. Sanılanın aksine, Adorno pek de Marksist değildi: Bu kitabın son satırlarında, Marksizme hâlâ sadece "saçma olduğu için" inandığını, yani terk edilmesinin faşizmin kurbanlarına karşı saf tutmak anlamına geleceği bir tür çaresiz dini inanç olarak inandığını açıkça belirtmiştir bile.
Başka bir yerde, örneğin bugün Twitter'da pek de iyi karşılanmayacak bir pasajda, devrimi yaratmak adına yalnızca eğitimli burjuvaziye güvenilebileceğinin, çünkü yalnızca onların, devrimin içkin eleştirisini yapabilecek kapasitede olduklarını ileri sürmektedir:
"Afrika'daki siyasi ekonomi öğrencilerinde, Oxford'daki Siyamlılarda ve daha genel olarak küçük burjuva kökenli çalışkan sanat tarihçilerinde ve müzikologlarda, yeni materyalin özümsenmesiyle birleşmeye hazır bir eğilim, yerleşik, kabul edilmiş, onaylanmış her şeye karşı aşırı bir saygı bulunur. (…) Bir durumdan gerektiği gibi nefret edebilmesi için, kişinin kendisinde buna dayalı bir gelenek olması gerekir. (…) Dışlamanın yalnızca nefret ve kızgınlık uyandırdığını varsaymak zayıf bir psikoloji olur; aynı zamanda sahiplenici, hoşgörüsüz bir sevgi uyandırır ve baskıcı kültürün uzak tuttuğu kişiler onun en inatçı savunucuları haline gelebilirler."
Ben, küçük burjuva kökenli çalışkan bir yazar ve henüz yapım aşamasında bir eleştirmen olarak, gelenekten gerçekten nefret edemeyen, çünkü ona gerçekten sahip olmayan saf Afrikalı ve Siyamlı öğrencilerle aynı kefeye konduğumdan, Adorno'nun burada haklı olduğunu kabul etmek zorundayım. Adorno'nun eleştirel kuramının mirasçısı olduklarını iddia eden bazılarının gerçeği parçalayan (genişleten değil) dürtüsünden hiç hoşlanmadım ve belki de bunun nedeni gerçeğe, mirasım olarak ya da aldığım eğitimle değil, kendi kendime geliştirdiğim, evde ve okulda öğrendiğim şeylere karşıt olarak kendi başıma ulaşmayı tercih etmemden kaynaklanmaktadır. Bilemiyorum. Fakat buradaki temel argümanım, Adorno'nun kibirli dersinin ortodoks Marksizmini pek temsil etmediğidir: bu ifade sadece bir profesörün kitap devrimi hayalinden ibarettir. Adorno, "ezilenleri" bir inanç maddesi haline getirmiştir, çünkü bir Yahudi olarak ayrıcalıklı yetiştirilmesine rağmen ilerleyen dönemlerde eninde sonunda onların arasına katılmıştır fakat mirasçısı olduğu yüksek kültürün, ne kadar kararsız olursa olsun, savunucusu olmaya devam etmiştir. Kendisi, standartları düşürerek eşitlik elde etme girişimlerine karşı pek sabırlı bir birey olarak gösterilemeyebilir:
"Alçakgönüllülük ve kendini bir başkasından daha üstün görmemek aynı şeydir. Ezilenlerin zayıflığına uyum sağlamak, gücün önkoşulunu onaylamak ve kendinde hakimiyet kurmak için gereken kaba, duyarsız ve şiddeti geliştirmektir."
+
+
Devamı yorum kısmında.
Kartaca, klasikler ile yakın ilişkiler kurmuş çoğu araştırmacıda her zaman için müthiş bir hayranlık duygusu uyandırmıştır. Çünkü kendisi adeta bir güç, bir "kişilikler" imparatorluğuydu. Kartaca'nın bize bırakmış olduğu miras, tarih, kültür kasıtlı olarak silinmiş, ondan geriye hiçbir iz kalmayacak şekilde…devamıKartaca, klasikler ile yakın ilişkiler kurmuş çoğu araştırmacıda her zaman için müthiş bir hayranlık duygusu uyandırmıştır. Çünkü kendisi adeta bir güç, bir "kişilikler" imparatorluğuydu. Kartaca'nın bize bırakmış olduğu miras, tarih, kültür kasıtlı olarak silinmiş, ondan geriye hiçbir iz kalmayacak şekilde yerle bir edilmiş ve sonra onu hem yok edip hem de yerini alan Roma'nın siyasallaştırılmış kurgularıyla değiştirilmiştir. Kartaca'nın gölgesi şimdilerde bile antik dünyanın üzerine geniş bir şekilde düşmektedir. Ancak, az önce de belirttiğim üzere, o artık sadece karanlık, söylentilerle örtülü bir gölge. Gerçek varlığı, gerçek karakteri bizim için bilinmezliğini korumakta.
Fakat her şeye rağmen bildiğimiz bazı şeyler de yok değildir. Bilinene göre Kartaca, kendi başlarına bir güç haline gelen Fenikelilerin bir kolonisi, denizci Hanno, general Hannibal ve çoğunlukla büyük Barselona soyundan gelen diğer bazı önde gelen figürlerden oluşmaktaydı. Yine de bilgimiz her zaman için Roma gözünden gelen incelemelerden ibarettir. Öyle ki, büyük Roma kültürel destanı (Virgil'in Aeneid'i), Kartaca'yı, Roma'nın doğuşunu engellemeye niyetli olan öfkeli, terk edilmiş Dido figüründe kişileştirmiştir. Sonuç olarak, savaş çığırtkanı Cato'nun da sık sık tekrarladığı, "Carthago delenda est!", (TR: Kartaca yok edilmeli!) satırı harfiyen uygulanmıştır.
Flaubert, psikolojik Realizm tarafından kabul görmüş şaheseri Madame Bovary'nin devamı niteliği taşıyan bu kitabı için hazırlanırken aylarca araştırma yapmış, kendini antik tarihe gömmüş, kayıp imparatorluğu geri kazanmaya çalışmış, hatta yine bu impratorluğun eski konumunu bile ziyaret etmiştir. Sıkı çalışmasının meyvelerine kitabın satır aralarında ve hoş ayrıntılarında rastlayabilirsiniz. (Çoğunlukla Ovid ve Milton'ın şiirselliğini çağrıştırır.)
Flaubert'in burada melodram üzerinde değil, tarih üzerinfe daha fazla durduğuna dair hemfikir olabiliriz, ki bu bana göre talihsiz bir durum, çünkü hikayesi acıklı ve hakkında şarkı yazılmasını bile hakediyor. Ne yazık ki, kendisi karakterlere psikolojik olarak katılmamıza asla izin vermiyor. Karar anına doğru düşüncelerinin nasıl geliştiğini görmek yerine, bize olan bitenin sadece tasvirlerini sunmakta. Halbuki bu yazmış olduğu kitap, Shakespeare-vari bir performans olmak adına bütün elementlere sahip bir anlatı. Tartışmalı diyaloglar, zorlamalar, baştan çıkarmalarla dolu görkemli figürlerin sahnede dolaşmasını, ustalıklarını, kişiliklerinin gücünü, duygu derinliklerini sergilemelerini görmek için her şeyimi verebilirdim. Mussorgsky ve Rachmaninoff gibi ünlülerin bu hikayeden operalar yaratmaya çalışmasına şaşmamak gerek doğrusu. Bu bahsettiğim tutkulu mücadeleler, ince dönüşler ve manipülasyonlar olmadan, tüm melodram giderek daha düz ve önyargılı bir hale geliyor. Yine de yazarın kendisinin de belirttiği gibi :
"Son beş ayda yazdığım yarım sayfalık notların ve okuduğum doksan sekiz cildin tümünü, sadece üç saniyeliğine de olsa, kahramanlarımın tutkusundan gerçekten etkilenmek adına feda ederdim."
Maalesef eserler bazen bizim istediğimiz gibi bir araya gelmez çünkü ilk etapta bir sanatçıyı bir projeye çeken şey de bu birleşmeme durumudur. (Anlatılmaya değer bir hikaye olduğuna dair kesinlik ve burada okuyucu için verimli bir zemin olduğuna dair ilk izlenimlelerinden bahsediyorum.) Kanlı anekdotları, özellikle yetişkin bir aslanın çarmıha gerilmesiyle ilgili olan, ve sembolizmleri ile çok katmanlı bir anlatı olmak adına fırsatlarla doluymuş ve keşke bütün bunlar bir araya gelseymiş. Flaubert, tüm araştırmalarına rağmen akademik derinlik ve genişlikten yoksundur ve dolayısıyla Salammbo da tarihi açıdan işe yaramaz, ancak az önce de belirttiğim gibi bunları sanatsal bir amaca da dönüştürememiştir.
Sonuç olarak, esere bakmanın en ilginç yolu, onu oryantalizmin büyük bir parçası olarak görmektir. Kartaca'yı tam anlamıyla Kartaca olarak göremiyoruz fakat Fransa olarak da göremiyoruz. Bunun yerine, hep mesafeli, sempati duyulması imkansız bir görünüme sahip, bilinmez bir Kartaca ile karşı karşıyayız. Bu durum da neredeyse, Oryantalist duruşun göstermesi için inşa edildiği mesafenin aynısı.
Bu kanıya ulaşmış olmamız hem uygun hem de fazlasıyla ironik çünkü birçok açıdan, Roma bakışıyla Kartaca, Oryantalist duruşun orijinal örneğidir: yabancı güç yok edilir, fethedilir, dönüştürülür ve sonra fetheden kişi tarafından kendini haklı çıkarma hikayesi olarak yeniden yazılır. Kartaca'nın sesi, gücü ve etkisi o kadar büyüktü ki, Roma onu küçültmek, daha az tehdit edici bir şeye dönüştürmek zorunda kalmıştı. Hatta yine Kartaca'nın Akdeniz'e hakim olmak için ilk gerçek deniz ticaret imparatorluğunun gereklilikleri olarak belirlediği hem teknolojiyi hem de yöntemleri görev bilinciyle kopyalamışlardır bile.
Sonuçta Aeneas yalnızca Kartaca'ya edilmiş bir hakaret değil, aynı zamanda Roma'nın Pers gücünü kendi imparatorluklarına edebi ve tarihi açıdan entegre etme girişimiydi, ki bu girişim Demos Retoriği'nden çok Tanrı Kral Kültü'dür. Rönesans ve Reconquista'nın da ardından, Avrupa güçleri bir kez daha Roma davasına ve kimliğine bürünmüşlerdi. Fransa için Cezayir, yöneticinin "hakkı" olan yozlaşmayı en iyi şekilde keşfettikleri bir sömürge alanı haline gelmiş, yerlilerini ise Oryantalist uzaklaşma ile suçlamışlardır. Bu süreci bugün bile görmekteyiz.
Romalıların Kartacalılara karşı yarattığı yabancılaşma ve karalamanın en uç örneği, iddiaya göre bebeklerin yenilgiyi, hastalığı ve yıkımı önlemek için tanrılara kurban edildiği Tophet'tir. Flaubert, kana susamış kalabalığın devasa idollerinin mekanik ağzına çocuk üstüne çocuk vermesiyle ilgili suçlamayı en süslü ve acımasız şekilde tekrarlamaktadır. Son arkeolojik çalışmalar, Tophet'in antik dünyada çok sayıda ölü doğum ve bebeklerde yüksek ölüm oranı kurbanının gömülmesinde kullanıldığı iddiasını öne sürmektedir.
Haggard, Kipling ve Mundy gibi macera yazarları üzerinde açıkça etkili olmasına rağmen, Flaubert, bu hikayeleri keyifli kılan neşeli bir tempoyu tam olarak yakalayamamıştır. Ayrıca hikayeyi uygun bir melodram olarak taşıyabilecek vahşi kişilikleri de yansıtamamıştır. Bir Fransız vatandaşı olarak, kendisi ile zorunlu bir şekilde yozlaşmış Doğu arasındaki psikolojik mesafe, yazar sempatisinin köprü kuramayacağı kadar büyük bir uçurumdur.
Belki de Melville, buradaki farklı hikaye tiplerini, genişletilmiş sembolizm ve hassas bir şekilde yapılandırılmış olaylar aracılığıyla, bir araya getirmeyi ve bu parçaların toplamını bile aşmayı başarabilen yeni bir hikayeye dönüştürebilirdi. Fakat Flaubert'in, özel becerilerine ve harcadığı zamana rağmen, başarıp başaramadığı konusu benim zihnimde arada kalmıştır. Yine de tavsiye eder miyim? Elbette ederim.
"İnsanoğlu kaderi anlamaktan acizdir, Scipion." ("L'homme est incapable de comprendre son destin, Scipion.") Roma'nın üçüncü imparatoru Caligula, kısa bir süre (M.S. 37-41) hüküm sürmüş olmasına rağmen, arkasında kalıcı bir katliam ve vahşet mirası bırakmıştır. Gaius Julius Caesar Germanicus olarak doğmuş…devamı"İnsanoğlu kaderi anlamaktan acizdir, Scipion."
("L'homme est incapable de comprendre son destin, Scipion.")
Roma'nın üçüncü imparatoru Caligula, kısa bir süre (M.S. 37-41) hüküm sürmüş olmasına rağmen, arkasında kalıcı bir katliam ve vahşet mirası bırakmıştır. Gaius Julius Caesar Germanicus olarak doğmuş fakat askeri üniformasına atıfta bulunarak "küçük postal" anlamına gelen Caligula lakabını almış olan tiran, terör saltanatı ve mali sorumsuzluğu nedeniyle 28 yaşında suikasta uğramıştır. Albert Camus'nun ilk oyunu olan "Caligula", bu tiran imparatorun hikayesini dört perdede işleyerek Camus'nun absürd fikirlerini incelemekte ve tarihi figürü 20. yüzyıl felsefi söylemiyle yeniden yorumlamaktadır (Camus bunun felsefi bir oyun olmadığını iddia etse de).
Camus, Nietzsche'ci "güç istenci" aracılığıyla Caligula'yı hesaplı bir mantıkla absürdü kucaklarken gösteremekte, her şeyin mümkün olduğunu ve insanın Tanrı'nın yerini alması gerektiğini tasvir etmektedir. Caligula, ölümün rastgeleliğini ve yaşamın keyfiliğini yeniden yaratmaya çalışırken anlamı ise anlamsızlıktan yaratmaya çalışır. Okunabilirliği yüksek bir eser olan Caligula, karmaşık fikirleri sorgulamakta ve okuyucuda/izleyicide rahatsızlık yaratmaya yönelik bir şiddet, güç ve isyan destanı ile gelişmektedir.
Camus, Caligula'yı yazmaya 1937'de başlamış ve 1939'da bitirmiş olmasına rağmen, oyun, savaş sonrasında Paris'te sahnelenmeden önce birkaç kez revize edilmiştir. Camus'nun da oyunun girişinde belirttiği gibi, Caligula rolünü sahnede kendisi oynamak istemiş, bolca cinayetin, çığlıkların ve duygunun yer aldığı bu rolü büyük bir zevkle oynayacağı ifadesini de eklemiştir.
Camus, oyununu (özellikle Cherea'nın rolünü) absürd konusundaki değişen görüşlerine uyacak şekilde uyarlamış, ayrıca Hitler ve Fransa'nın işgali karşısında da değişiklikler yapmıştır. Hitler ve Fransa işgaline karşı bir doğrudan çağrı olarak Cherea'nın, "Zaferi, dünyanın sonunu getirecek fikirlerle savaşıyor.", repliğini eklenmiş ancak bazı replikleri de kesilmiştir. Gloag, Cherea'nın absürdü azaltmak için var olduğunu ve "nihilistik saflığın artık savunulamaz" olduğunu iddia eder. Christine Margerrison ise, "Camus ve Tiyatro" adlı makalesinde, Camus'nun oyununun genellikle yanlış anlaşıldığını ve varoluşçu bir eser olarak (bu etiketi kesinlikle reddetmiş ve varoluşçuluğu "felsefi bir intihar" olarak nitelendirmiştir) veya Jean-Paul Sartre'a karşı bir eleştiri olarak (Sartre'ın varoluşçuluğunun yükselişinden önce yazmıştır) ya da tiranlara veya komünizme karşı bir eleştiri olarak yanlış anlaşıldığını belirtmiştir. Bunların birçoğu haklı yorumlar olabilir (veya diğer eserlerinde de bulunabilir), ancak Camus, özgürlük ve şiddet ikileminin, güçlülerin topluma karşı isyanının ve mantıkla absürde karşı yaşama ifadesinin ana amacını göz ardı ettiklerini vurgulamıştır.
Caligula, bir anlık savunmasızlık göstererek bizi, şiddet dolu saltanatının başlangıcına çekmektedir. Kız kardeşi Drusilla'nın ölümünün ardından Caligula, "hayatın oldukça dayanılmaz" olduğunu, ve varoluşun absürd olduğunu düşünmekte, gerçekten "bu dünyadan olmayan" bir şeye sahip olamadığı için pişmanlık veyahut özlem duyduğunu belirtmektedir. Elinde güç olan birinin gökteki Ay'ı istemesi ne tür bir anlam ifade eder? Bu basitçe, sadizme ve başka hayatlar pahasına özgürlük arayışıyla ilgili bir mantığa işaret etmektedir.
"Yalanlar ve aldatmalar ile çevriliyim. Ancak bu kadarı bana yeter; insanların gerçeğin ışığıyla yaşamasını istiyorum. Ve onları buna zorlayacak güce sahibim. Neye ihtiyaçları olduğunu ve neye sahip olmadıklarını biliyorum. Anlamıyorlar ve bir öğretmene ihtiyaçları var."
("Je suis entouré de mensonges et de tromperies. Mais cela me suffit; je veux que les hommes vivent à la lumière de la vérité. Et j'ai le pouvoir de les y contraindre. Je sais de quoi ils ont besoin et ce qu'ils n'ont pas. Ils ne comprennent pas et ils ont besoin d'un maître.")
Tiran hükümdar, aynı zamanda dönemin akademisyenlerinin ve filozoflarının tiranlığının bir temsili olarak da görülebilir ve Camus bu konuyu daha eleştirel bir şekilde "Düşüş"te incelemiştir. Cezalandırmayı, Tanrı'nın yokluğunda bir tür Tanrı olmaya çalışmayı tasvir etmektedir. Tıpkı not defterlerinde yazdığı gibi, "Eğer bu dünya anlamsızsa, Tanrı'yı yaratmak bize düşer. (...) Tanrı'yı yaratmanın tek yolu Tanrı olmaktır." Herkese bir vasiyetname hazırlatır ve insanları, ölümün keyfiliğini göstermek adına, rastgele idam etmeye karar verir ("Bir insanın ölmesi için bir şey yapması gerekmediğini henüz anladınız.") ve imparatorluğu bu yönde finanse etmektedir. "Hazine önemliyse şayet, insan hayatının hiçbir değeri yoktur.", diye belirtmekte (burada hükümet ve kapitalizme yönelik bir eleştiri vardır) ve "Bu dünyanın bir kıymeti yoktur ve bu hakikati kabullenmeyen özgürlüğüne kavuşamaz.", diye vaaz vermektedir. Bu, çok farklı bir isyan türüdür, ancak Camus, Caligula'nın öğretilerinin kendi öğretileri olmadığını da yer yer ima eder (bu da okuyucu/izleyici Camus'nun amacının bu olduğunu varsaydığında onu hayal kırıklığına uğratan bir başka unsurdur). Böylelikle bu yıllarca süren, anlamsız ve rastgele cinayetler insanları mutlu etmez ve Caligula, bu yaptığıyla kendi ölümünü hazırladığını bilir.
"Diğer sanatçılar güç eksikliklerini telafi etmek için üretirler. Benim ise bir sanat eseri üretmeme gerek yok; onu yaşıyorum."
("Les autres artistes créent pour compenser leur manque de pouvoir. Je n'ai pas besoin de créer une œuvre d'art; je la vis.")
Camus, varoluşun absürdlüğünü benimseyen ve "özgürlüğün sınırı olmadığını" ya da "her zaman başkasının pahasına özgür olunabileceğini" düşünen Caligula ile varoluşun metafizik düşüncelerinden kaçınan halk arasında ilginç bir ikilem sunmaktadır. Biz ise sahnedeki cinayetler, cinsel saldırılar ve sürekli aşağılamalarla rahatsız edilmekteyiz. Fakat hem Caligula'nın absürd arayışını anlayan (ve belki de paylaşan) hem de şiddete katlanamayan Cherea ile olması gereken denge de kurulmuştur. O da şiddet uygulamak istemez ve suikast girişimine rağmen mücadele etmektedir. Colin Davis'in, Camus makalesi "Şiddet ve Etik"te savunduğu gibi, Cherea, Camus'nun "Ne Kurbanlar Ne De Cellatlar" adlı makalesinde yazdığı şiddetin "aynı anda kaçınılmaz ve savunulamaz" olduğu ve "İsyan"da ise "etik bir ikilemin varlığını kabul etmek ancak ve ancak onu aşma çabasıdır", öğretilerinin açık bir ifadesidir.
Caligula'nın, "Belki de aynı ezeli gerçekler ikimize de çekici geliyor.", gözlemleri ve acımasızlığıyla güzelliği reddetmesinden rahatsız olan Scipio da Caligula'ya karşı bir zıtlık oluşturmaktadır. Caligula, kahraman olmasa da Camus'nun varoluşun absürdüne karşı başkaldırı fikrinin bir dışa vurumudur ve Scipio, Caligula'nın göklere karşı öfkesini reddederek "tanrı-insanlar"ın ona karşı çıkacağını öngörmektedir. "Alba della Fazia Amoia"nın Camus eleştirisi kitabında yazdığı gibi, "[Caligula'nın] kasıtlı irrasyonelliği onu dadaistik, nihilitik ve kaçınılmaz şekilde kendini yok eden bir figür yapar.", ve yine oyunda ölenlerin sayısını veba zamanlarına benzetir. Bu durum dikkatimi çekti çünkü Camus'nun "Veba" eseri de bizlere bir grup adamı, ölümün irrasyonelliği ve keyfiliğiyle savaşmak adına organize eden bir hikaye sunmuştur. Burada ise isyan açıkça "iyi" ve haklı, (bu noktada Cherea'nın, "Bazı eylemler övgüyü daha fazla hak eder.", ifadesini sevdiğimi belirtmeliyim, ancak Davis'in "daha güzel" çevirisi burada söylemeye çalıştığımı daha iyi ifade etmekte), ancak kanlıdır.
Caligula'nın son sözleri "Hâlâ yaşıyorum.", olduğu için, bedeni ölüme yenik düşmüş olsa da şiddetin ruhunun bir parçası olmaya devam ettiğini, onu öldüren komplocular tarafından uygulanan yeni bir "güç istenci" olarak varlığını sürdüğünü görmekteyiz. Özgürlük ve şiddet arasındaki ahlaki ikilem, perde kapandıktan sonra bile sessizlik içerisinde fakat yüksek bir sesle konuşmaktadır.
"Tek bir ihtiyacım var, o da: imkânsız olanın varlığı. İmkânsız!"
("J'ai besoin d'une seule chose, de l'impossible. De l'impossible!")
"Caligula", Camus'nun "Absürd Döngüsü" olarak adlandırdığı serinin bir parçasıdır. "Yabancı" ve "Sisifos Söyleni" ile birlikte bu seride yer almaktadır. Ancak tüm bunlar içinde bizi en çok düşündüren, insanların anlamsızlığa nasıl anlam yükleyebileceği, ya tanrılara meydan okuyarak ya da kendisi bir tanrı olarak, ve ardından özgürlüğü şiddetle ya da başkalarına zarar vermeden nasıl haklı çıkarabileceğimizi sorgulamasıdır. Bu durum, Simone de Beauvoir'nın da "Etiğin Muğlaklığı" adlı eserinde ele aldığı etik yaşam konusudur ve Camus bu soruyu, okuyucuya/izleyiciye içlerinde tartışmaları adına doğrudan sormaktadır. Caligula, modern felsefi sorgulamalar aracılığıyla Caligula'yı tarihi bir figür olarak heyecan verici bir şekilde ele alırken, Camus'nun fikirler kanonunun bir başka kritik ifadesi olarak işlev gören ilginç bir oyundur da. Fikirlerinin zamanla, hem diğer eserleriyle bağlantılı olarak hem de 30'lar ve 40'larda gerçekleşen tarihe yanıt olarak nasıl değiştiğini görmek açısından keyif vericidir. Sorunlu bir figür olmasına rağmen, parlak bir zihin olan Albert Camus'yu, Caligula'da olduğu gibi, özellikle sahneyle ilgili çalışırken görmek harika bir deneyimdi.
"Yine de durum aslında oldukça basit. Eğer Ay'a sahip olsaydım, eğer sevgi yeterli olsaydı, her şey daha farklı olabilirdi."
("Pourtant, en réalité, c'est assez simple. Si j'avais la lune, si l'amour suffisait, tout pourrait être différent.")
Eklemek istedikleriniz olursa yorumlarda bizi bilgilendirmekten çekinmeyin lütfen. Saygılar.