Epiktetos, Seneca ve Marcus Aurelius ile birlikte klasik stoacı yazarlar üçlüsünün bir parçasıdır. Önceki ismiyle Hireapolis, çağdaş ismiyle Pamukkale'de bir köle olarak doğmuş, çocukluğunu yine bir köle olarak Roma'da geçirmiştir. Asıl ismi bilinmemekle birlikte; "epíktētos", basitçe "edinilmiş" anlamına gelen Yunanca…devamıEpiktetos, Seneca ve Marcus Aurelius ile birlikte klasik stoacı yazarlar üçlüsünün bir parçasıdır. Önceki ismiyle Hireapolis, çağdaş ismiyle Pamukkale'de bir köle olarak doğmuş, çocukluğunu yine bir köle olarak Roma'da geçirmiştir. Asıl ismi bilinmemekle birlikte; "epíktētos", basitçe "edinilmiş" anlamına gelen Yunanca bir kelimedir ve bir mülk parçasını belirtmektedir. Zamanla, sahibi Epaphroditus, Nero ve Domitian'ın imparatorluk saraylarında sekreter konumuna yükselmiştir. Sürgüne bile gönderilmiş, asla malk-mülk sahibi olamamış biri olarak, stoacı felsefeye imparator Aurelius veya senatör Seneca'dan daha fazla ihtiyaç duymuştur.
Epiktetos'un yaşam tarzı, her zaman için Sokrates'inkine daha yakın olmuştur. Platon'un o ikonik kahramanı gibi (ve Platon'un kendisinden farklı olarak) mantık, epistemoloji veya metafizik sorularıyla uğraşmamıştır. Onun kaygısı etiktir; amacı ise mümkün olan en iyi hayatı nasıl yaşayacağını öğrenmek olmuştur. Ayrıca Sokrates gibi, Epiktetos da hiçbir şey yazmamıştır. Tüm "eserleri", ölümünden sonra öğrencisi Arrian tarafından kağıda dökülmüştür.
Karakter olarak da Aurelius'tan veya Seneca'dan çok uzaktır. Aurelius'un tonu samimi ve açık sözlü bir arkadaş gibidir. Seneca'nınki sofistike, nazik ve kozmopolittir; onu, nüktedan bir akşam yemeği konuğu olarak hayal etmek kolaydır. Epiktetos ise, küstah bir çavuş gibidir; okurken karşınızda sizi alaya alıp azarlayan bir öğretmen duruyormuş gibi hissedersiniz. Amacı bu fikirleri zihninize o kadar derinden aşılamaktır ki, ikna ediciliği ile neredeyse tüm karakterinizi yeniden şekillendirmektedir. Peki ya felsefesi nedir?
Dış dünya en nihayetinde bizim kontrolümüz dışındadır. Zengin mi yoksa fakir mi olacağımızı, sevdiklerimizin ölüp ölmeyeceğini, sürgüne gönderilip gönderilmeyeceğimizi, hasta olup olmayacağımızı, diğer insanların bizi sevip sevmeyeceğini ya da bin bir türlü başka şeyi belirleyemeyiz, der Epiktetos. Dış dünya (zihnimizin dışında kalan dünya) bizi alt edebilme kapasitesine sahiptir, muhtemelen eder ve şaşırtır da. Kontrolümüz altında olan tek şey iç dünyamızdır. Epiktetos buna "seçim alanı" (realm of choice) adını vermiştir. Ona göre, koşullarımızı seçmekte her zaman özgür olamayabiliriz, ancak bu koşullara nasıl tepki vereceğimizi seçebilmekteyizdir. Hayatımızdaki her şey, hatta kendi hayatlarımız ve sevdiklerimiz bile, yalnızca zihnimizle değer verdiğimiz için değerlidir. Misal, "infazı bir tür "kötülük" olarak görmüyorsanız, kendi celladınıza gülebilirsiniz", der Epiktetos. Bu gücü, dış dünyaya karşı tutumumuzu değiştirme gücünü, nihai ve öz insan yeteneği olarak görmüştür. Bu durum, bir tür seçim gücüdür ve insanın nihai özgürlüğünü oluşturmaktadır.
Epiktetos, teorik olandan ziyade pratik olanla sarsılmaz bir şekilde ilgilenmiştir ve bu eser, mantıksal bir argümanı tatmin edici bir şekilde özetleyip çürütebildiklerinde kendilerini başarılı sayan felsefe öğrencileri için bir ton kınamayla doludur. Kendisi, mantığın sadece bir oyuncak olduğunu belirtmiştir. Şiddetli bir fırtınada bir o yana bir bu yana savrulan bir gemide bulunsaydınız ne yapardınız? Sevdiğiniz biri ölseydi bu duruma nasıl tepki verirdiniz? Ölüm ile nasıl yüzleşirdiniz?
Epiktetos'un stoacılığı, Seneca'nın veya Aurelius'un stoacılığından çok daha açık bir şekilde deisttir. Tüm insanları, evrenin her bir ayrıntısını yöneten Tanrı'nın (Zeus) çocukları olarak görmüştür. Bu nedenle felsefesinin büyük bir kısmı Tanrı'ya uygun hareket etmekten oluşmaktadır. Misal, "siz de hayatınızın bir döneminde Roma'da yaşamak istiyorsanız, ancak koşullar buna engel oluyorsa boşu boşuna sızlanmayın", der Epiktetos, "bunun yerine Tanrı'nın sizin için başka planları olduğunu kabul edin." Size bahşedilen tüm nimetleri göz ardı etmek, evrenin hoşunuza gitmeyen küçük bir kısmına odaklanmaktır: "Yani zavallı bir bacak yüzünden, evrene sitem mi edeceksin, köle?" (Kendisinin bir bacağı sakattı.)
Epiktetos, Zeus'u kişisel bir tanrı olarak resmetmiş olsa da, onun Zeus'unu evrenin kişiselleştirilmiş hali olarak görmek daha olası bir durumdur. Her iki durumda da Epiktetos'un ölüm anlayışı tamamen maddecidir. Ahiret yoktur; ölüm, varoluşun mutlak sonudur. Ancak bu anlayış, yalnızca kişisel bir bakış açısına göre "son" anlamına gelmektedir. Epiktetos der ki, "Aslında hiçbir şeye sahip değiliz. Her şey -evimiz, ailemiz, vücudumuz- evrenden ödünç alınmıştır. Zeus geri isterse, reddetmek kabalık olur."
Bu tür kitaplar kolayca ahlakçı ve tatsız bir hale gelebilmektedir, ancak bu kitap Epiktetos'un mizahı ve zekâsı sayesinde (son anda) kurtarılmıştır. Epiktetos ne zaman bir öğrencisiyle konuşsa, başka bir deyişle onu azarlayıp dursa, eninde sonunda onu yine cesaretlendirdiği görülmektedir. Üslubu, retoriğin zamansız kullanımıyla ayırt edilebilir fakat bir filozof için oldukça küstah da olabilir: "Sürgüne gitmeliyim; beni yüzümde bir gülümsemeyle, neşeyle ve dinginlikle yola çıkmaktan kim alıkoyabilir?"
Stoacılar doğayla (veya Zeus'la) uyum içinde yaşamak hakkında çok fazla yaygara koparmışlardır. Yine de, biri nasıl başka türlü ya da olmadığı biri gibi davranabilir? Şayet doğanın bir parçasıysak ve onun yasalarına kökten bağlıysak, eylemlerimizden herhangi biri doğayla nasıl uyumsuz olabilir? Roma'dan sürgün edildiğimizi varsayalım. Epiktetos, kaderimizi Tanrı'nın iradesi olarak kabul etmemizi ve yeni bir hayat kurmamızı tavsiye etmektedir. Kaderimize itiraz etmek, doğaya hareket etmek olurdu. Peki ya bu duruma itiraz etmemiz Zeus'un (veya her kim ise işte) isteğiyse? Bu noktada, Epiktetos'un sistemindeki potansiyel bir eksiklik olan "kadercilik"e değineceğim.
Herkes kendi iç huzurundan sorumluysa ve dışsal etkenler insan mutluluğunda hiçbir rol oynamıyorsa şayet, kimseye yardım etmek veya dünyayı iyileştirmeye çalışmak için hiçbir neden de yoktur: "Eğer biri bir talihsizlik yaşarsa, bunu kendi hatasından (dolayı) çektiğini hatırlayın, çünkü Tanrı tüm insanları mutluluktan ve iç huzurdan zevk almak üzere yaratmıştır." Yine bu durumda, Epiktetos'un kontrolümüz dışındaki veya içindeki şeyler arasındaki katı ayrımının, insan hayatını ve mutluluğunu oluşturan tutum ve koşullar arasındaki bağlantıyı görmesini engellediğini düşünmekteyim.
"Stoacı" kelimesinin modern kullanımı (sarsılmaz, hissiz bir kimse), orijinal stoacılar açısından tamamıyla doğru sayılmamaktadır. Seneca nüktedan, kozmopolittir demiştik ve kesinlikle duygusuz biri olmamıştır. Yine de Epiktetos bağlamında bu klişeyi biraz daha doğru bir halde görmekteyiz. Bu eserdeki diyalogların çoğu rahatsızlıktan kaçınmak ve iç huzuru korumakla ilgilidir. Epiktetos, öğrencilerine ne yapmamaları gerektiğini, felsefi olmak için hangi eylemlerden, insanlardan ve şeylerden kaçınmaları gerektiğini sürekli olarak anlatmaktadır. Dolayısıyla, yaşamın zevkleri hakkında çok az şey söylenmiştir. Epikür'ün hakikaten hayranı olan Seneca'nın aksine Epiktetos, öğretilerini anlamıyormuş gibi görünse de Epikürcüleri tekrar tekrar kınamıştır.
Bu eserin yaşam sanatı üzerine şimdiye kadar okuduğum en iyi kitaplardan biri olduğunu düşünüyorum ve bu düşüncemi hesaba kattığımda, sunabileceğim olası tüm eleştiriler önemini yitirmektedir. Epiktetos'un sivri dilli ve iyi huylu azarlamalarıyla aktardığı, amacı pratik olan bir felsefenin teorisini eleştirmek ne haddimdir, ne de bir haktır. Bana göre o, üç klasik stoacı yazarın en güçlüsüdür ve ne zaman dibe vursam bu esere geri döneceğimi biliyorum.
Yazım hatam varsa affola, henüz kontrol etmeye vakit bulamadım. Saygılar.
Web yapım aşamasındadır.
En iyi deneyim için mobil uygulamamızı indir.
En iyi deneyim için mobil uygulamamızı indir.
Epiktetos, Seneca ve Marcus Aurelius ile birlikte klasik stoacı yazarlar üçlüsünün bir parçasıdır. Önceki ismiyle Hireapolis, çağdaş ismiyle Pamukkale'de bir köle olarak doğmuş, çocukluğunu yine bir köle olarak Roma'da geçirmiştir. Asıl ismi bilinmemekle birlikte; "epíktētos", basitçe "edinilmiş" anlamına gelen Yunanca…devamı
Cinsellik, şiddet ve mizah kavramları bir arada bulundukları vakit genellikle düşük zeka, ilkellik veyahut çöküşe geçmiş bir kültürün işaretleri olarak görülmektedirler. Ancak bu tür uygulamalar, güçlü bir ekonomiye ve sağlam bir alt sınıfa sahip ülkeler dahilinde eğlenceli bir bağlam halini…devamıCinsellik, şiddet ve mizah kavramları bir arada bulundukları vakit genellikle düşük zeka, ilkellik veyahut çöküşe geçmiş bir kültürün işaretleri olarak görülmektedirler. Ancak bu tür uygulamalar, güçlü bir ekonomiye ve sağlam bir alt sınıfa sahip ülkeler dahilinde eğlenceli bir bağlam halini alabilmektedirler. Benim okuduğum baskının çevirmeni Knox'un da giriş bölümünde belirttiği gibi, Ovidius'un dönemi, yaygın boşanmaların, görece hoşgörülü yasaların ve alenen aldatmaların bulunduğu bir dönemdir ve mütevazı yazarımız bunların hepsine içtenlikle katılmıştır. Fakat kulağa hayal ürünü gibi gelen bu dönem, dönemin büyük diktatörü Augustus'un üst sınıflar üzerinde kontrolü ele alışı, sosyal kontroller uygulayışı ve rakiplerini itibarsızlaştırmak için hayali bir "altın çağ"ın ahlaki standartlarını hemen herkese dayatışı ile sona ermiştir. Dolayısıyla, zaten popüler ve etkili bir yazar ve konuşmacı olan Ovidius, zeki ve biraz da "tuhaf" bir adam olduğu gerekçesiyle sürgün edilmiştir.
Ovidius ve Virgilius, Augustus tarafından imparatorluğun uç noktalarına gönderilmişler ve her ikisi de Homeros'a eşit denebilecek kalitede destanlar yazmışlardır. Virgilius'unkiler imparatora boyun eğme, soyunu onurlandırma ve kahramanlığını görevlerle eşitleme çabası içerisindeyken, Ovidius'inkiler klasik hikayelerin kurnaz, labirentvari bir yeniden tasavvuru haline gelmiş; Olympus'un kaşındaki altından, bir hayat kadınının ayak parmakları arasındaki çamura kadar her şeyden esinlenmiştir.
Ovidius, Apuleius veya Seneca'dan daha alaycı davranmış, okuyucusuna, ironi ve örtük anlamlarla dolu karmaşık eseri boyunca makul bir inkar durumu sağlamıştır. Karakterleri, çevrelerindeki tanıdık efsanenin altını oyan, her biri olağanüstü yaratımlardır. Elbette bu noktada birçoğumuz Ovidius'un versiyonlarını, diğer birçok versiyondan çok daha iyi tanımaktayız.
Virgilius; Dante, Tasso ve Milton gibi gururlu ve erdemli adamların hepsine ilham vermiştir. Ovidius ise Petrarch, Donne, Shakespeare, Ariosto ve Rabelais gibi hilebazlar ve çatışanlar için sıradışı bir tarz yaratmıştır. Ovidius'un her bir miti, sadece olay örgüsüyle değil, temasıyla da apayrı bir vizyondur. Hikayeleri sadece fikirlerinin güzel bir sunumu değil, temalarını tekrar tekrar analiz eden keşiflerdir. Metafizik şairler bu stili benimseyerek, kendi temalarını keşfeden kısa eserler ortaya koymuşlar, hatta sonenin volta'sında sunulan fikirlerin tam tersine dönmeleri durumunu ritüelleştirmişlerdir. Ovidius'un aktif, görsel doğası, filozofların genişletilmiş metaforlarından gerçek bir özdeyişe, yani taşıdığı fikirle aynı anda destekleyen ve çatışan sembolik bir temsile doğru bir ilerlemiştir.
Virgilius'un kahramanlık akan tonunda, bir adam mutlaka kazanmakta ve felsefesini bu şekilde doğrulamaktadır. Ovidius ise okuyucusuna yüzlerce zafer ve yenilgi göstermekte, toplu bir anlam yaratmaktadır. Virgilius, bir bireyin ne olması gerektiğini yazarken sadık, dindar, erdemli, güçlü ve asil gibi tanımlar yapmış, Ovidius ise bir bireyin gerçekte ne olabileceğini sorgulamak ile ilgilenmiştir. Sahi, zihnin sınırları nedir?
Yunan mitleri genel olaral zihni ve zihnin kapasitesini anlamaya yönelik bir girişimdir. Ne yaptığımızı gözlemleyip yeni türler yaratmak, insan doğasını anlamak adına bir sistem geliştirmektir. İşte Ovidius da bu mitleri ve hikayeleri bir araya getirirlen, DSM'nin atası olan ilk psikolojik tanı kılavuzunu oluşturmuştur. Sonuçta hepimizin bildiği üzere, Yunan insanı birçok şeyi icat ettmiş, burada da Freud'dan birkaç bin yıl önce, zihnin ve zihin bozukluklarının son derece tutarlı bir resmini çizmiştir.
Araştırmalara göre Freud, Yunan sistemini yeniden tanıtmaktan başka pek bir şey yapmamıştır, bu yüzden teorileri (Psişe, Oedipus Kompleksi, Narsisizm) doğrudan bu kaynaktan alınmıştır. Büyük eserlerin hemen hemen hepsi buradaki Yunan fikirlerine atıfta bulunmuştur çünkü bu eser, zihin hakkında merkezi bir bilgi koleksiyonudur; zihinle ilgili herhangi bir tartışmanın temelini oluşturan terimler, ifadeler ve örneklerdir.
İşin özüne inersek, Yunanlılar bu konuda Freud'dan çok daha iyi olmuşlardır. Çünkü Freud, en iyi bilinen teorisi olan Oedipus Kompleksini bile eksik anlamıştır. Oysa Yunanlılar en başından beri doğruydular.
Freud'un hastaları, orta sınıf Avrupalılar, belirli bir yaşa gelene kadar dadılar ve bakıcılar tarafından yetiştirilmiş ve ebeveynleriyle oldukça az etkileşimde bulunmuşlardır. İnsanlar, altı yaşından önce çevresinde sıkça bulunan kişileri 'aile' olarak kabul ederler ve bu bireyleri cinsel olarak sınırların dışında tutarlar. Freud'un hastaları ise bu yaşa kadar ebeveynleriden uzak oldukları için doğru şekilde damgalanmamışlardır. Peki hikayede Oedipus'un başına gelen ilk şey nedir? Kendisi, ebeveynlerinden uzakta, başka bir yerde büyütülür. Sebep, bozukluk, belirti – bütün bu kavramlar hikaye içerisinde bile gözler önündedir ancak Freud bir şekilde göz ardı etmeyi başarmıştır.
Dolayısıyla, Ovidius hikayelerinde gerçekten büyük bir temayı ele almıştır: Yunan ve Roma tarafında iyi bilinen insan zihninin haritalandırılması mevzusu. Virgilius'un karakterler ve fikirler arasındaki derinlik ve çatışma eksikliği Ovidius'ta yoktur, ancak merkezi, politik teması onu bir fikirden diğerine geçme özgürlüğünden mahrum bırakmıştır. Bu özgürlük eksikliği çoğu yazar için bir nimettir: yapı, somut sınırlar ve sürekli üretmek için birtakım araçlar sunar. Sınır olmadan, yazarın başlayacağı bir yer ve ona yol gösterecek işaretler yoktur.
Rastgele bir kişiye herhangi bir çim biçme makinesinin tüm parçalarının verildiğini hayal edin. Yeni bir çim biçme makinesi yapma şansı oldukça yüksektir fakat yapabileceği tek şey budur. Şimdi aynı adama bir atölyedeki tüm malzemeleri ve aletleri verin. Yine yeni bir çim biçme makinesi veya neredeyse herhangi bir başka makine yapabilir, ancak bu oldukça fazla zaman alacaktır. Bu tür bir özgürlük, yani gerçek özgürlük, çoğu insanı neredeyse felç eder niteliktedir. Benzer şekilde, uyak düzeni, ölçü ve ritim önceden belirlenmiş olduğunda iyi şiir yazmak, serbest ölçüde güzellik ve akış yaratmaktan daha kolaydır. Ancak Ovidius, kitaplar arasında hikayelerini başlatıp durdurarak ve ileri geri hareket ederek hikayelerini yapıbozuma uğramıştır. Gelenekleri, dayanağı olmadan bile akışını ve ilerlemesini sürdürmüştür. Kendisinin ironi ve hiciv yeteneklerinin o olağanüstü zihninin en belirgin işaretleri olmasına rağmen, muhtemelen aralarında en etkileyici olanı, geleneği, stili ve biçimi hiçe saymış olsa da en büyük eserinde asla ama asla tökezlememiş olmasıdır.
Virgilius, Augustus'un yoluna bağlandığında ne yaptığını bilen bir vaziyettedir; benzer şekilde Ovidius, Augustus'un mirasını eşzamanlı olarak övüp altüst etmenin nasıl olacağını tahmin edebilmiştir. Böyle bir durumda hiç kimse onu açıkça ihanetle suçlayamaz, ancak sağlam bir zihne sahip olan herkes Ovidius'un kralı ile oynadığı tehlikeli oyunu görebilirdi. O, ulusu ve tarihi için yazarken Augustus'u eleştirmekten çekinmemiştir. Öyle ki, Ovidius'un veda sözleri, Roma'nın adı yüksek sesle söylendiği sürece Ovidius'un da adının anılacağı iddiasından oluşmaktadır. Bu durum, Chaucer, Shakespeare ve Milton tarafından defalarca kez tekrar edilmiş ve Ovidius'un o gün fark ettiği, bugün asla şüphe etmeyeceğimiz bir şey haline gelmiştir.
Vahşi doğaya gözden düşmüş bir biçimde sürgün edilse bile, sanatçıyı susturmanın tek yolu onu öldürmektir ve bu, bir dinleyici kitlesi oluşturmadan çok, çok önce yapılmalıdır. Augustus istediğini yapmış, ancak imparatorluğu yine de çökmüştür. Ovidius'un imparatorluğu ise her yıl kitaplar ve düşünen zihinler aracılığı ile büyümekte ve başkenti de hâlâ "Dönüşümler"dir.
Bu kitabı okumadan önce uzun süre doğru düzgün bir çeviri seçmeye çalıştım. Pek çok yetkin versiyon olmasına rağmen Martin'i seçtim ve çevirisini, yine Fagles'ı takdir ettiğim sebeplerden ötürü beğendim: Dilin canlılığı, zekası ve gücü. Her ikisi de şiirsel ve heyecan vericiydi. Her çeviri kendi başına yeni bir sanat eseri olup, başka türlü davranmayan çevirmenlere de saygı duyarım.
Ellili yılların çevirmenleri daha akademiktir, anlam ve kesinliği yakalamışlardır, ancak klasiklere taparken bir eseri cesur ve sanatsal kılan türde riskler almaktan kaçımışlardır. Buna karşılık, Pope gibi erken dönem çevirmenler eseri, sadece bir çeviri olarak değil, tamamen yeni bir vizyon olarak, Shakespeare'in oyunlarının Plutarch'ın "Lives"ında olduğu gibi, kendi dilinde yeniden yaratmışlardır.
Martin (ve Fagles), T.S. Eliot ve James Joyce'un edebi tarzı tarafından savunulan daha modern bir yaklaşımı benimsemişler, eserleri geleneklerine sağlam bir şekilde dayalı, ancak ikonoklastın canlılığı ve yeniliğiyle kasıtlı ve bilgili bir şekilde çizilmişlerdir. Bu nitelikler durumumuza ekstra uygun çünkü Ovidius'un kendisi formalize edilmiş geleneği altüst eden ve ironi ile harmanlayan bir ikonoklasttır.
Ayrıca Martin ve Fagles'ın eserlerinde yer alan Knox'un giriş bölümünü de beğendim, ancak Knox'un Homeros geçmişi açıkça daha güçlüdür. Dipnotları oldukça faydalı ve bilgilendirici buldum fakat asla yeterli değillerdi. Elbette bu, bir eseri çevirisi aracılığı ile okumanın doğasında vardır.
Yazım hatam varsa affola. Saygılar.
"Menon", Platon'un birçok değerli diyaloğu arasından görece kısa olanlarındandır ve bu diyalogda kendisi, hocası Sokrates'i, zengin ve zor bir Trakyalı olan Menon ile karşı karşıya getirmektedir. Tartışmanın konusu ise erdemin ne olduğu ve bu kavramın öğretilebilir olup olmadığıdır. Platon'un alışkanlığına…devamı"Menon", Platon'un birçok değerli diyaloğu arasından görece kısa olanlarındandır ve bu diyalogda kendisi, hocası Sokrates'i, zengin ve zor bir Trakyalı olan Menon ile karşı karşıya getirmektedir. Tartışmanın konusu ise erdemin ne olduğu ve bu kavramın öğretilebilir olup olmadığıdır. Platon'un alışkanlığına uygun olarak, Sokrates, iyi niyetle yapılan bir incelemenin gerektirdiği alçakgönüllülüğü ortaya çıkarmak adına muhataplarını şaşırtmayı sever. Bu nedenle, Sokrates, Menon'un konuşmasına izin verir ve tutarsızlıklarını bir bir açığa çıkarır. Bu sorunun arzu edilen şekilde ele alınmasının, gerçekçi bir şekilde ele alınmasından daha kolay olduğu eninde sonunda ortaya çıkar.
Diyaloğun ilginç bir noktası, Sokrates'in bilmediğimiz şeyleri öğrenmemizin nasıl mümkün olduğunu açıklamak için ileri sürdüğü fikirdir ve bu soru oldukça korkunçtur: Ne aradığımızı tam olarak bilmiyorsak, onu bulup bulmadığımızı nasıl anlayabiliriz? Sokrates bu zorluğun üstesinden gelmek ve Menon'un dikkatini çekmek amacıyla metempsikoz ve doğumdan önceki anılar hakkında bir hikaye uydurur. Ancak bu kurnazlık nihayetinde bir çıkmaza yol açar.
Platon, bu diyaloğun özünde "logos"u (rasyonel söylem) savunur ve bu kavramın öz farkındalık için neden bu denli gerekli olduğunu vurgular. Platon'a göre, gerçeklik hakkındaki bilgi ve doğru görüşler öğretilemez; birey tarafından keşfedilmelidir. Bazıları diyaloğu önemsizleştirerek Sokrates'in (veya Platon'un) reenkarnasyona inandığını iddia edebilir, ancak ben diyaloğu farklı yorumluyorum. Bilgi (bilimsel nesneler hakkında gerekçelendirilmiş doğru inanç) kesinlikle mümkündür, dolayısıyla zıttı olan rölativizm mümkün değildir. Bu nedenle, göreceli olmayan bir başlangıç noktası gereklidir. Sokrates, böyle bir yeri varsayar; tıpkı Kant'ın mutlak bilginin (evrensel, gerekli ve kesin) var olduğunu ve bilinebilir olduğunu göstermek için "kavram kategorileri"ni oluşturması gibi.
Aslında bu diyalogla Platon'u neden bu kadar çok sevdiğimi anlamaya başladım. Kendisi bana Hegel'in "Phenomenology of Spirit"ini hatırlatıyor. Her iki yazar da dünyayı sonunda somut kavramlara bağlanan, birbirine bağlı fikirler dizisi olarak görme eğilimindedirler. Platon'da ise bu fikirler iyiliğe ve soyluluğa, dolayısıyla etik ve politik bilgiye bağlanır. (Giriş bölümünde, Augustinus'un dini amaçları için onu sahiplenmesi nedeniyle Platon'un modern okuyucular tarafından sıklıkla yanlış anlaşıldığı belirtiliyor.)
Bu baskı sadece "Menon"a adanmış olup, oldukça yoğun ancak aydınlatıcı bir eleştirel bakış açısı içerir ve bilginlerin bu metni en ince ayrıntısına kadar incelerken gösterdikleri titizliği anlamak için faydalıdır. Editör ise oldukça takdir ettiğim, etimolojiyi veya politik bağlamı ihmal etmeden, güncel araştırmalara ve hâlâ daha çözülmemiş olan tartışmalara dikkat çeker; örneğin, Platon'un mitolojik unsurları diyaloglarına yerleştirirken gerçek ilham kaynaklarının ne olduğunu öğrenmek gibi. Her halükarda, bu tür metinler okuyucu için canlı ve keyif vericidir. Bazen dikkatimizi çektikleri labirentler ile rahatsızlık verebilirler, ancak bu rahatsızlık aydınlanmanın getirdiği zihin jimnastiği olduğundan, hoş görülmeli ve kabul edilmelidir. Saygılar.
Milton, "Kayıp Cennet" kitabını görme yetisini kaybettikten sonra yazmış ve bu kitabın onu "her gece ziyaret eden ilahi bir ilhamın sonucu" olduğunu iddia etmiştir. Kısaca özetlemek gerekirse "Kayıp Cennet", gelişigüzel efsanevi hikayelerin birleşimi sonucunda hiçbir zaman tam olarak keşfedilmemiş olan…devamıMilton, "Kayıp Cennet" kitabını görme yetisini kaybettikten sonra yazmış ve bu kitabın onu "her gece ziyaret eden ilahi bir ilhamın sonucu" olduğunu iddia etmiştir. Kısaca özetlemek gerekirse "Kayıp Cennet", gelişigüzel efsanevi hikayelerin birleşimi sonucunda hiçbir zaman tam olarak keşfedilmemiş olan İncil'den bazı bölümleri okuyucuya ana hatlarıyla aktaran edebi bir eserdir. Alegori, ima veyahut tarihi gönderme (allusion), foil, önseme (foreshadowing), logos, paradoks, pathos, kişileştirme, hiciv, benzetme (simile), metafor, monolog (soliloquy) sembolizm ve imgelem gibi daha birçok edebi anlatım tekniğini bir eserde barındırdığı, kafiyesiz, beşli iambik ölçünün bir biçimi olan serbest nazım ile yazılmış olduğu ve senfonik bir dil, klasik sözdiziminin etkileyici bir taklidi, ritimselliği, ansiklopedik öğrenimi ve cüretkarlığı (Dante'ninkiyle yarışacak kadar) ile gelmiş geçmiş en muazzam edebi eserler arasında en üst sıralardadır.
Günümüz dünyasında İncil gibi kutsal kitaplara dahil edilebilecek çok az metin bulunmasına rağmen "Kayıp Cennet" kesinlikle bu metinlerden biridir (Dante'nin "İlahi Komedi"si bunların en önemlisidir). Hatta, "Kayıp Cennet"in büyük bir bölümü, birçok Hristiyan onu bir kaynak olarak tanımasa da, Hristiyan mitosuna kabul edilmiştir. Bu kitap sadece destanları değil, bilinen kahramanlık biçimini de güncellemiş ve şeytanı sorgulaması, az sonra da açıklayacağım gibi, nihayetinde büyük bir başarısızlığın kanıtı olsa bile, yine büyük bir felsefi keşif olarak tanımlanmıştır.
Konstantin döneminde Cehennem ve Şeytan olguları yeniden kavramsallaştırılmıştır. İncil'de cehennemin temsili genellikle mecazidir ve "ateş ve kükürt" içermez. Cehennem, "Tanrı'dan uzaklaştırılmak" olarak tanımlanır ve başka bir alternatif anlamı yoktur. Bunun rahatsız edici ve acı verici bir deneyim olması gerekir fakat fiziksel bir işkence değildir. Ancak bu olgunun modern karşılığına bakacak olursak; cehennem'in, Helen mitolojik etkilerine, bu bağlam üzerine kurulu vahiyler ve ayetlere dayandırıldığını görebiliriz. Günümüz anlayışına göre "ateş ve kükürt"ten oluşan bu mekan, kıyametten sonra şeytan ve Deccal'in konulduğu yerdir.
Aynı şekilde şeytan da saçmalıkların peşinden koşan, açgözlü bir aptal olarak tasvir edilmiştir. İncil'e dayanarak söyleyebiliriz ki yaptığı tek cezbedici şey, önce Tanrı'ya gidip müdahale etmesine izin verilip verilmediğini sorduktan sonra koyulduğu iş sırasında meydana gelmektedir. Şeytanın büyüleyici, asi bir düzenbaz ve bir dahi olduğu olgusu tamamen Milton'ın tasvir ve düşüncelerinden oluşmaktadır. Şeytanı, epik şiirin kahramanlık figürleriyle uyumlu bir hâle getirebilmek için onu bu şekilde tasvir etmiştir. Daha öncesinde de söylediğim gibi, bunun nedeni şeytanı bir kahraman olarak görmesi değil, halk kahramanlarımızın eski hikayelerde de olduğu gibi süper katiller olmak yerine; alçakgönüllü, dindar, basit adamlar olması gerektiğini göstermek istemesidir.
Şeytana, isyan etmesi için felsefi ve politik motivasyonlar verir fakat bütün bunlar sadece Tanrı'nın sorgulanamayacağını veya mağlup edilemeyeceğini fark etmemesine neden olur. Ve bunu sorgulamadan kabul eden herkes (C.S. Lewis gibi), Şeytan'ın, sırf doğal düzeni sorguladığı için aptal olduğuna inanmakla yükümlüdür. Bunun üzerine Milton, şeytanın şüphe etmekten başka çaresinin olmadığını ve rasyonel zihinlerin varlığı nedeniyle insanın da şüphe etmekten kendini alamayacağını belirtir. Bu durumda Blake'e tamamıyla hayran olup Milton'ın şeytanın adamı olduğu varsayımını öne sürebiliriz (olmak istediği için değil, İncil'in söylemlerini rasyonel bir sonuca ulaştırdığı için).
Bu bahsettiğim varsayım Havva'nın yaratılışında da oldukça şok edici bir şekilde gösterilmiştir: henüz dünyaya tamamen yabancı iken bir su birikintisinde kendi yansımasını görür ve onu güzel bularak safi duygularla yere eğilir, kendi yansımasını öpmeye çalışır. "Narcissus" efsanesinin bu eğlenceli anlatımı, Tanrı'nın kadınları doğal olarak otoerotik yarattığını savunur. Ne yazıktır ki bu görüş hiçbir zaman Modern Hristiyanlık anlayışına kadar ulaşamamış, ancak "Kayıp Cennet"in gücünü de olabildiğince vurgulamıştır: bu yol ile Milton, araştırdığı her fikre, yan yana gelmediklerine bile, retorik destek sağlamaktadır. Okuyucusunun düşünmesini ve okuduklarını anlamlandırmaya çalışmasını ister.
Şeytan meselesine geri dönelim. Kitapta tam bir kahramanlık timsali olduğu için şeytana sempati duymamız gerekiyor ancak onun hâlâ daha şeytan olduğunu biliyoruz. Ona sempati duymanın yanlış olduğunu ve direkt kendisinin de "yanlış" olması gerektiğini düşünüyoruz. İşte tam burada Milton, ne yaparsak yapalım sempati duymayı bırakamadığımız ve bu duygunun üstesinden gelmek için her gün savaşmamız gereken o şeytan kavramını icat etmiştir.
Yazarımız, buna ek olarak günah kavramını şüphe olarak tanımlamış, ancak şüphenin sürekli bir döngü içinde eski yanıtları yalanlayıp yenilerini sunacağını fark etmemiştir. Gerçek şu ki, metafiziksel bağlamda şüphe, ancak var olduğunu bilemeyeceğimiz bir alanda bizi etkileyebilir. Şeytan şüphenin babasıdır ve şüphenin nihai sonucu temelde cahil olduğumuzu kabul etmektir: inanırken ya da tam tersi.
Eserin ilk okumasını noktaladıktan sonra C.S. Lewis'in "A Preface to Paradise Lost" makalesi ile başlayan uzun bir araştırma dizisinde bulunulması gerektiğini düşünüyorum. Zira bu eser öyle başına oturdum bir kerede anladım, hop, her şey nasıl da zihnime akıverdi denebilecek bir eser değildir. Öneri isterseniz PDF dosyaları ile birlikte makaleleri ve çalışmaları (ne yazık ki sadece İngilizce'leri mevcut) iletebilirim.
Son olarak birkaç şeyden daha bahsetmek istiyorum.
Bana göre Milton teknik anlamda İngiliz dilini oldukça deyimsel ve ustaca kullanmıştır. Onun kitaplarını okumak Latince geçmişi olmayanlar için çoğunlukla çekilmez bir çile haline gelmektedir çünkü cümle yapısı özellikle fiil kullanımından yoksundur ve metafizik şiir biçimini mantıksal açıdan yorumlar. Aynı zamanda, özellikle daha uzun biçimler söz konusu olduğunda, yazarların en bilgililerinden ve hiciv ustalarındandır. Mitleri ansiklopedik şekilde araştırması, sahneleri yeniden yorumlaması ve farklı fikirleri benimsemesi, spesifik olarak bu çalışmayı İngilizce'deki en kapsayıcı ve derinlikli çalışmalardan biri haline getirmektedir. Bu durum kitaplarını, referans aldığı çalışmaları okumak istemeyen okuyucular için zorlu bir maraton gibi gösteriyor, ki bunu oldukça ironik buluyorum çünkü kimse son kitabı eline almadan önce on bin sayfa Harry Potter okumak zorunda kalmaktan şikayet etmiyor.
Yunan trajedileriyle ilgilenmeyi çocukluğumdan beri sevmişimdir. Fakat ne zaman analiz etmeye veya incelemeye kalkışsam dilim bir türlü dönmüyor. Bana öyle geliyor ki Yunan trajedileri, esasen bu yazarların edebiyatlarından çıkardığımız anlamlardan çok daha farklı şeyler anlatmaya çalışıyorlar. Tipik bir Yunan trajedisinde…devamıYunan trajedileriyle ilgilenmeyi çocukluğumdan beri sevmişimdir. Fakat ne zaman analiz etmeye veya incelemeye kalkışsam dilim bir türlü dönmüyor. Bana öyle geliyor ki Yunan trajedileri, esasen bu yazarların edebiyatlarından çıkardığımız anlamlardan çok daha farklı şeyler anlatmaya çalışıyorlar.
Tipik bir Yunan trajedisinde gerilim unsurları "az"dan, "yok denecek kadar"a doğru sıralanabilir. Örneğin, Shakespeare'in trajedilerinden birini okuduğunuzda, hikayenin kahraman için (ve en azından çevresindeki diğer birkaç kişi için) kötü sonuçlanacağını bilirsiniz, aksi takdirde bu bir trajedi olmazdı, fakat oyun bitene kadar hep bir umut ışığı var gibi görünür. Kendi trajik sonucu yine trajik kahramanımızın kendi seçimlerine bağlıdır; perde her kapandığında bize, "ya şöyle olursa?" hissini yaşatır. Ancak Yunan trajedilerinde durum biraz daha farklıdır.
Yunan oyunlarında (spesifik olarak trajedilerde) genellikle her şey Tanrıların iradesi ya da kaderin gizemli etkisi yüzünden gerçekleşir. Her karakter kaderin kurbanı olur ya da yine kaderin isteklerini yerine getirir. Bu durumda yapabilecekleri tek şey ise durumlarının ne kadar korkunç olduğu hakkında birkaç anlamlı söz ya da şarkı söylemek olur. Bu sayede korodan bir müzikal edasıyla oyunun gidişatını yarıda kesen ve ardı arkası kesilmeyen, seyirciye zaten bildiği şeyleri tekrar tekrar anlatan şarkılar dinleriz. (Bu durumda oyun yazarlarının bir suçu yok, düzen bu.) Burada, yazıldıkları çağ için gerekli olan fakat günümüzde önemini yitirmiş bir elementten bahsediyoruz.
Günümüzde artık pek az kişi Eski Yunanca okuyabildiği için oyunları çevirileri aracılığıyla okumak zorunda kalıyorlar; fakat şiir çevirileri kastedileni her zaman için birebir aktaramadığından, verilmek istenilen mesaj da yerine ulaşamıyor. Ayrıca bu trajedilerdeki koro bölümleri icra edildikleri dönemde müzikle iç içeydi, bu yüzden onları sadece şiir olarak adlandırmak bana biraz haksızlık gibi geliyor. (Arkeologların bundan 2000 yıl sonra tamamen the Beatles'ın sözlerinden oluşan bir kitap çıkardıklarını hayal edin. Muhtemelen Beatles'ın zamanında neden bu kadar sevildiği ve hatta hit olduğu hakkında hiçbir fikirleri olmazdı.)
Nietzsche, Yunan trajedilerinin oyun içinde koroyu savunan yönünün, trajedi türünün gücünün kaynağı olduğunu düşünüyordu. Yayınladığı ilk eseri "Trajedinin Doğuşu"nda, Yunan tragedya korosunun müziğindeki bu durdurulamaz yaşam enerjisine olan sevgisini anlatmayı bir türlü bırakmamıştır. Nietzsche'ye göre müziğin "gerçekçi" olmaması, yaşamın gerçeklerini tasvir etmeye çalışmaması, ona o muazzam gücü veren yegane şeydir. Nietzsche'nin Euripides'in yozlaşmış ya da düşkün olduğunu düşünmesinin nedeni de budur. Kesinlikle ama kesinlikle katılmıyorum.
Şimdi asıl mevzuya gelelim.
Euripides, gerçekçiliği bakımından Aeschylus ve Sophocles'ten tamamen ayrılmaktadır. Oyunları tam olarak modern trajedilerden beklediğimiz öngörülemezlik unsuruna sahiptir, hiçbir eylemin önceden belirlenmiş olduğunu hissetmeyiz; insanlar sadece Kader'in kararlarını yerine getirirler. Karakterlerin monologları kulağımıza kasıntı gelmez, aksine Euripides, karakterlerinin psikolojilerini gerçek insanlarmış gibi tasvir etmeye çalışmıştır. Dolayısıyla sahnede şiir dinlemekten çok, birinin düşüncelerini okuyormuş gibi hissederiz. Ancak bu durum Euripides trajedilerinin mitolojik veya fantastik unsurlar içermediği anlamına gelmez. Bakkhalar'ı ele alalım.
Tanrı Dionysos, (tamamen mantıksız bir nedenden) onu tanrı olarak kabul edip tapınmadıklarından dolayı, Teb şehrinde (Thebes) hasara yol açmaya karar verir. Fakat bunu adalet ya da bir hedefe ulaşmak adına değil, bir heves üzerine yapar. Zaten oyunu bu kadar şok edici yapan şey de budur. Okuyucular ya da seyirciler bir anda hikayenin ortasına düşmüş ve bu anlamsız şiddete şahit olmak zorunda kalmış gibi hissederler. Nietzsche, Dionysos'un bu isyan etme, dans etme, şarkı söyleme ve yaşama dürtüsüne hayran kalmış, hatta neredeyse tapmıştır. Dionysos karakterinde Hristiyan ahlakı ve bilimsellikle ilgili "yanlış" olan her şeyin açıklamasını bulmuştur.
Kendisi dünyayı iyi ve kötü olarak ayrıştırma, figüratif efsanelerin üzerindeki gerçeğe değer verme dürtüsünün, insanın en yüksek potansiyeline ulaşma yeteneğini yok ettiğine inanmaktaydı. Ancak Nietzsche'nin aksine Euripides, Dionysos karakterinde çok daha karanlık bir nitelik görmüş, bir kişinin ahlak ve hakikatten vazgeçtiği vakit elinde yalnızca güç ile kaldığını fark etmiştir. Ve yine bu saf güç, yardımseverlik için olduğu kadar etiğe aykırı bir yıkım için de kolayca kullanılabilmektedir.
Bu yüzden Nietzsche'ye katılıp Euripides'i yozlaşmış bir oyun yazarı olarak görmek benim için neredeyse imkansızdır. Yıllardır tekrar tekrar okuduğum oyunlarının her biri dramatik bir başyapıttır ve genellikle hepsi, öğrenilmesi gereken ilginç bir ders, üzerine derince düşünülmesi gereken bir mesaj içeriyorir. Aeschylus ve Sophocles çeviride daha örtülü kalıyor olmalarına rağmen onlara kıyasla Euripides'in daha anlaşılır, hareketli ve (bahsettiğimiz eser bir trajedi olsa dahi) yer yer eğlenceli olduğunu söyleyebilirim.
Kübist bir tabloyu andıran bu uzun şiir; kırık imgeler, görünüşte birbirinden kopuk parçalar ve birden fazla anlatıcı aracılığıyla okuyucuya aktarılmıştır. Bazı kısımlarda (nadiren) açıklayıcılığını korumuş olsa da, genellikle metaforik imgeler aracılığıyla oluşturulmuştur. Şiirsel modernizmin yükselişte olduğu bir dönemde yazılmış olan…devamıKübist bir tabloyu andıran bu uzun şiir; kırık imgeler, görünüşte birbirinden kopuk parçalar ve birden fazla anlatıcı aracılığıyla okuyucuya aktarılmıştır. Bazı kısımlarda (nadiren) açıklayıcılığını korumuş olsa da, genellikle metaforik imgeler aracılığıyla oluşturulmuştur. Şiirsel modernizmin yükselişte olduğu bir dönemde yazılmış olan "Çorak Ülke"de, dönemin şiirlerinde de açıkça hissedildiği gibi, melankoli duygusu yoğunluktadır. Eliot'un kişisel mersiyesinin yanı sıra, modernitenin çöküşü ve yozlaşmanın getirdiği yabancılaşma ya da izole ve aşağılanmış bir hayata manevi bir cevap arayışı olarak da okunabilmektedir. Ancak "Çorak Ülke" her şeyden önce kişisel ve manevi bir çalışmadır.
Eliot için, cinsiyetler arasındaki kişisel ilişkiler ve toplumdaki ıstırabın kökeninde "anı ve arzular"ın (3. dize) bulunduğu görülmektedir. Ki bu bağlamda Eliot'u haklı çıkaran, dünya genelinde karşılaşılan en büyük sonuç, Birinci Dünya Savaşı'dır.
"Çorak Ülke" kimileri için oldukça karmaşıktır; edebi, mitolojik ve dini referansları sayesinde anıtsaldır, sağlam bir genel kültür sahibi ve entelektüel bilgi birikimi olmadan deşifre edilmesi neredeyse imkansızdır, dolayısıyla bazı kesimlerce beğenilmez de. Dante'nin "İlahi Komedya"sı ve William Shakespeare'in "Fırtına", "Anthony ve Kleopatra", "Hamlet" ve tabii "Coriolanus" gibi eserleri bu şiir için ansiklopediktirler. Virgil'in "Aeneid"i, Ovid'in "Metamorfozlar"ı, Wagner'in "Der Ring des Nibelungen" ve "Tristan und Isolde"si, Augustine'in "İtiraflar"ı, Buda'nın "Ateş Vaaz"ı, Upanişadlar, İncil, Frazer'in "Altın Dal"ı, Baudelaire'in "Les Fleurs du Mal"ı ve bunlar gibi düzinelercesi... Eliot'un ilhamlarını anlamak için bu eserler gerekli olsa da bu şiirle ilgili kişisel notları, 1920'lerin başlarında Londra'daki belirli isimlere veya sahnelere atıfta bulunanlar da dahil olmak üzere, metindeki tüm metafor ve imgeleri anlamak adına kesinlikle yeterli değildir.
Kendi adıma konuşmak gerekirse, bu eser benim için kesinlikle "The Love Song of Alfred J. Prufrock"un hemen ardında, ikinci sıradadır. Bu eser sadece bir eser değil, adeta bir şaheserdir.
İlerleyen günlerde konu üzerine bir başka paylaşım, bir nevi analiz yazısı, yapmayı planlıyorum. Meraklısına duyurulur. Ayrıca yine konu üzerine; içersinde Eileen Atkins, Michael Gough ve Edward Fox'un alıntılarının da yer aldığı, Stephen Spender, Frank Kermode, Peter Ackroyd ve Eliot'un hayatı hakkında genel bir fikir veren mükemmel bir belgesel bulunmakta. Belgeselde, "Çorak Ülke" hakkında geniş bir kısıma da yer vermişler. İsteyen olursa paylaşabilirim. Saygılar.
Hesiodos'un "Theogonia - İşler ve Günler"ini derslerim aracılığıyla üniversite birinci sınıfta keşfetmiş ve "Hanok Kitabı"nı ciddi şekilde başına oturup çalıştığım sıralarda iki eseri birlikte incelemeye başlamıştım. Ne tesadüftür ki ikisi arasındaki paralellikler oldukça dikkat çekici. Spesifik olarak ortak bir gelenek…devamıHesiodos'un "Theogonia - İşler ve Günler"ini derslerim aracılığıyla üniversite birinci sınıfta keşfetmiş ve "Hanok Kitabı"nı ciddi şekilde başına oturup çalıştığım sıralarda iki eseri birlikte incelemeye başlamıştım. Ne tesadüftür ki ikisi arasındaki paralellikler oldukça dikkat çekici. Spesifik olarak ortak bir gelenek akışından faydalandıkları gerçeği ise metinlerde açıkça görülmektrdir. (Şu noktada Hesiodos'un Orta Doğu mitlerinden etkilendiğini öne süren bilim adamları haklı olabilirler. Fenike kökenli olması muhtemel.)
Hanok Kitabı, Yaratılış (6. bölüm), Tanrı'nın oğullarının insan kızlarla evlenmeleri ile ilgili bir tür midraştan oluşmaktadır. Dolayısıyla bu, pagan tanrılarının insan kadınlarla üremesine ilişkin mitolojik geleneğin doğru olduğunu varsayıyor demektir. İbrani geleneği bu güç ile doğanları, "Nefilim" yani "en güçlüler" olarak adlandırmaktadır. Hesiodos'un açıklamasına göre ise bu birleşimlerden doğan çocuklar, Herkül gibi, geçmişten günümüze "kahraman" sıfatını taktığımız karakterlerdir.
Hem Hanok geleneğinde hem de daha sonraki Yunan geleneğinde bu çocukların ruhsal formlarına "daimonlar" (İbranice, Rephaim veya Shedim) adı verilmiştir. Yunan halkı iblislerin veya şeytanların varlığını kabul etmiyordu, bu yüzden bunlara ancak ruhani varlıklar diyebiliriz, ancak daimonlar denen bu ruhani varlıkları mutlaka kötü varlıklar olarak da görmüyorlardı. Hanok geleneğinde ise iblisler tam anlamıyla kötüydü çünkü onlar bu yasadışı birlikteliklerin çocuklarının ruhlarıydı.
Bu konu hakkında inanılmaz derecede etkileyici olan şey ise, Yunan geleneğinin erken dönem Hristiyan düşüncesine maruz kaldığı süre zarfında Hanok geleneğini nasıl renklendirdiği konusudur. Her iki kitap da ("2 Peter ve Jude" ve "Hanok Kitabı") bu Helenistik uyarlamalardan büyük ölçüde etkilenmiştir. Hatta Hanok Kitabı'nın Yunanca versiyonu ve Hesiodos gibi kaynaklardan Hades'in en derin kısmı olan "Tartaros" ismi bile kaldırılmıştır. Yunanca Hades'in Eski Ahit'teki karşılığı kesinlikle "Sheol" (שְׁאוֹל), ancak İbranice'de Sheol'un daha derin bir seviyesi için bir isim bulunduğunu sanmıyorum. Bu yüzden Tartaros kelimesinin İbranice'deki en yakın karşılığının "Tehom" (תְּהוֹם) olduğunu düşünüyorum. Olası bir eşdeğer "Abaddon"dur (אֲבַדּוֹן), ancak bu yalnızca olası bir eşdeğerdir; yıkım anlamına gelen bu kelime aynı zamanda Eski Ahit'te ilahi yargı nedeniyle yok edilen ölülerin ruhlarının meskeni için de sıklıkla kullanılmıştır.
Hanok geleneği; Helenistik Yahudilik ve Hristiyanlığa maruz kaldığında Hesiodik unsurların bir kısmını benimsemiştir. (Örneğin, 2 Peter, Hades'teki "düşmüş" meleklerin ve soylarının tutulduğu yeri anlatırken Tartaros sözcüğünü kullanmıştır. Hesiodos için Tartaros, Titanların bağlı olduğu yerdir. Buradaki paralellik çok hafif fakat şüphesiz bir dereceye kadar devam etmekte.)
Helenistik Hanok geleneğine göre Tartaros'ta melek ve yarı-melek varlıklar bulunmaktadır. İbrani geleneğinde bu varlıklar Behemoth ve Leviathan adında titanlar olarak tanımlanmıştır. İbrani geleneği bu varıklara erken bir yaratılış atfeder ve bu hikaye Hesiodos'un Theogonia'sında bulunan Titan tanımına tamamen uymaktadır. Slav Hanok ise yaratılışın zıt uçlarında var olan iki varlıktan bahseder. Kuşkusuz bu iki varlık, bu apokrif kitapta Behemoth ve Leviathan olarak adlandırılmasa da yine aynı geleneğin bir parçasıdırlar. Behemoth bir dünya titanı, Leviathan da bir su titanıdır. Hesiodic titanlar, bu ikilinin tam tersine, Uranüs (Gök) ve Gaya (Ana kara/Toprak/Yer) birleşiminin bir ürünüdür. Burada bir miktar eşdeğerlik eksikliği olsa da paralellik de yok değildir. Yuhanna gibi Hristiyan yazarlar, meleklerin düşüşünü ejderhaların eylemlerine bağladıklarında bu konu okuyucuların kafasında biraz daha netleşmektedir. "Drakon", İbranice Leviathan ve Tannyn isimlerinin Yunanca karşılığıdır (genel anlamda deniz canavarı olarak tercüme edilir). Daha derine inildiğinde bu geleneklerin çoğu yüzeysel paralellikler gibi gözükse de, aslında ortak bir arketipsel modeldirler.
"İşler ve Günler", metalik çağları anlatması açısından benim için ayrıca ilgi çekici bir eserdir. İbrani ve diğer Orta Doğu gelenekleriyle paralelliklerini benzer zerdüşt kaynaklarında da okuduğumu hatırlıyorum.
İncelemem Hesiod'la pek alakalı olmayan şeylerle ilgili gibi görünüyorsa ve tam tersini beklediyseniz özür dilemiyorum. Farklı mitolojik anlayışlar arasındaki paralellikleri bulmayı seviyorum ve mitolojiye olan ilgim çoğu zaman Jung-variydi. Mitolojiyi hiçbir zaman uydurma hikayeler olarak görmedim ve bunları tarihsel gerçekler olarak kabul etmesem bile bu tür mitlerin farklı manevi anlamlar içerdiğini düşünüyorum. Theogonia da böylesi bir anlam derinliğine işaret eden eserlerden biridir. Yunan mitolojisinin önemli bir kaynağı olmasının yanı sıra diğer gelenekler ile de bir bakıma bağlantılıdır ve okunması şiddetle tavsiye edilir.
Umarım birileri bu yazıyı okur ve şayet konuya olan merakı uyanırsa, kendileri de biraz araştırma yaparlar.
Merhaba. Biraz uzun ancak yararlı bir derleme olduğunu düşünüyorum. Keyifli okumalar. Antik Mısır Büyüleri ve spesifik olarak Ölüler Kitabı, 1899'da, tanınmış Mısırbilimci E.A. Wallis Budge tarafından çevrildiği için tarihte önemli bir yer tutmaktadır. Mısırbilimci John Romer'ın da önsözünde açıkladığı gibi;…devamıMerhaba. Biraz uzun ancak yararlı bir derleme olduğunu düşünüyorum. Keyifli okumalar.
Antik Mısır Büyüleri ve spesifik olarak Ölüler Kitabı, 1899'da, tanınmış Mısırbilimci E.A. Wallis Budge tarafından çevrildiği için tarihte önemli bir yer tutmaktadır. Mısırbilimci John Romer'ın da önsözünde açıkladığı gibi; mütevazi öncülleri ile büyük ölçüde kendi kendini eğitmiş olan Budge, bu işi önceki nesil Mısırbilimcilerden devralmıştır. Budge'ın çalışmaları daha sonraki yıllarda birçok modern Mısırbilimci tarafından "centilmen amatör" olarak tanımlanmış ve "profesyonellik ve bilimsel titizlik eksikliği" gerekçesiyle kınanmış olsa da, bu çalışma Penguin Books tarafından Penguin Classics serisinin bir parçası olarak seçilmiştir. Ancak neden bu çeviri tercih edilmiş?
Belki de Romer, Budge'ın İncil'den etkilenilmiş kadansları kullanmasının, modern ingilizce bilen okuyuculara eski Mısır insanlarının bu metnin tamamını oluşturan büyüleri veya bölümleri okumasının ne kadar kutsal bir eylem oluduğunu aktarmaya çalıştığını öne sürmek istemiştir. Romer'ın da bahsettiği gibi, bu özel çeviri Batı kültüründe muhteşem bir yankı uyandırmış ve James Joyce'un deneysel romanı "Finnegans Wake"den (1939) Philip Glass'ın operasına kadar çoğu eseri etkisi altına almıştır.
Ölüler Kitabı'nın bu baskısı yalnızca Romer'ın önsözünü değil, Budge'ın konuyu tanıtımı bakımından orijinal yaklaşımını da içermektedir. Bu durum gerçekten inanılmaz çünkü Budge, firavunlar dönemi Mısır'ı hakkında çok şey biliyordu ve Mısırbilimciler arasında uyandırdığı tüm bu olumsuz etkilere rağmen kendisi, modern okuyucuların eski Mısır dininin karmaşıklığını anlamalarına yardımcı olmakta oldukça başarılı bir akademisyendir.
Örneğin başlangıçta Mısırlıların ruh kavramının, çoğu okuyucunun alıştığından çok daha karmaşık bir bağlama sahip olduğunu anlamak önemlidir. Aristoteles için "ruh" (Yunancası: ψυχή/psyche), bir canlıya yaşam, farkındalık ve yine yaşamaya devam etme motivasyonu veren varlıktır; Hristiyanlığın çoğu mezhebinde ise bedeni ölümle terk eden ancak dirilen bir bedenle de yeniden bir araya gelen o ölümsüz, manevi kısımdır. Peki firavunlar dönemi için bir Mısırlının ruhu ne anlam ifade ediyordu? Bu konu biraz karmaşık fakat tane tane açıklayacağım.
Eski Mısırlılar için bir insan dokuz parçadan oluşurdu:
Ka, fiziksel beden
Ba, kalp-ruh
Khaibit, gölge
Khu, manevi ruh
Sahu, manevi beden
ve Sekhem, bir insanı canlandıran güç veya hayati güç.
Umarım kulağa kafa karıştırıcı gelmiyordur çünkü bu terimler Ölüler Kitabı'nda sıklıkla kullandığından, asıl açıklamalarıma doğru ilerlemeden önce tüm bu terimleri öğrenmek, kitabın nüanslarını ve açıklamalarımı anlamaya yardımcı olabilir.
Budge, okuyucuları anlam konusunda zorlanmasın diye Ölüler Kitabı'nın her bölümü için bir précis (bölüm özeti) yazmıştır. Bu bölüm özetleri okuyucuya, Mısırbilimcinin metinle ilgili kendi izlenimleri hakkında fikir vermektedir. Örneğin 125. Bölümdeki, "Bu Bölüm Ölüler Kitabı'ndaki en ilginç ve dikkat çekici bölümlerden biridir ve XVII. Mısır Hanedanı halklarının yüce ahlaki ve manevi anlayışlarını açıkça göstermektedir," açıklaması gibi. (s. CCIII) Hakikaten bu bölüm, günümüz okuyucuları için en bilgilendirici olanıdır çünkü Mısırbilimcilerin "Olumsuz İtiraf" dedikleri, yakın zamanda ölen kişinin yeraltı dünyasına vardığında 42 tane tanrıyı birden 38 günahtan hiçbirini işlemediğine inandırmaya çalıştığı bilgisini okuyucularına aktarmaktadır. Günümüz dünyası insanları, tanrıları, bu günahlardan birini öne sürüp, örneğin, "tapınaktaki eşyaları çalmadığı"na kolayca ikna edebilir (s. CCIV-CCV). Ancak konu, "zina yapmadığı"nı tasdik etmek olduğunda (s. CCIV), bu güvenceyi sağlamanın kolay olduğunu öne sürmek çoğunluk için yanlıştır.
Tüm bu tanıtım ve "önsöz"den sonra nihayet kitaba geçebiliriz.
Budge'ın yukarıda bahsettiğim İncil-vari diksiyonu, insanların, dünyanın dört bir yanındaki dinlere ait kutsal metinlerdeki, misal Bölüm 17'de (Ani Papirüsü) şahin başlı tanrı Horus'un, "Kötülüğü işleyene kötülük, doğruluk ve gerçeği takip edene doğruluk ve hakikat bahşeder," (s. 104-05) açıklamasında da görüldüğü üzere, Tanrı ya da Tanrılar'ın, genellikle adaletsiz bir dünyaya ilahi adalet sağlayacağına dair benzer inançları olduğunu göstermektedir.
Ölüler Kitabı'ndaki büyüler veya bölümler, yakın zamanda ölen kişinin öbür dünyanın zorluklarını başarılı bir şekilde müzakere etmesine yardımcı olmak amacına sahiptir. Eski Mısırlılar bu kitabı "Gündüzün Ortaya Çıkış Kitabı" (Ra nu pert em hru) olarak adlandırmıştır. Bölüm 64 (Gündüzün Ortaya Çıkış Bölümü), güneş tanrısı Ra'ya ibadet edenin öbür dünyadaki umutları konusundan bahseden bir metin içerir:
"Benim için hoş yollar inşa edin ki, yeryüzünden göksel bölgelerdeki yaşam için yola çıkacağım zaman yollarınız benim için yeterince geniş olsun.
Ey bilinmeyen ruh,
Işığını üzerime gönder,
Çünkü ben içeriye girmek üzere olanlardanım, ve ilahi nutuk Tuat'ta bile (yeraltı dünyasında) kulaklarımdadır." (s. 212)
Eski Ahit'i okuyan biri, bunun gibi pasajlarda, Kral Davut'un Mezmurlarda Tanrı'ya hitap etme biçimleriyle paralellikler görebilir. Bölüm 151'deki, "Büyük tanrı seni mutluluk yoluna yönlendirir ve sana mezmur yemekler verilir;
Senin için tüm düşmanlarını devirir ve onları senin maiyetine yerleştirir," (s. 507) metnini görünce, spesifik olarak Mezmur 23'ü düşünmeden edemedim:
"Beni durgun sulara yönlendirir. (...) O'nun uğruna beni doğruluğa yönlendirir.
Düşmanlarımın huzurunda benim için bir masa hazırlanır. (...) Kadehim devrilip gider."
Hristiyan ilahiyatçılar, "İsa'nın Kayıp Yılları" olarak adlandırılan, kayıp çocuk İsa'nın tapınakta bulunması (yaklaşık 12 yaşında) ile İsa'nın görevinin başlangıcı (yaklaşık 30 yaşında) arasındaki zaman hakkında spekülasyon yapmayı severler. Nasıralı İsa "kayıp yıllar" boyunca Mısır'a seyahat etmiş olabilir mi? İsa genç bir adam olarak İskenderiye Kütüphanesini ziyaret edip orada Ölüler Kitabı'nı okumuş olabilir mi? Düşünmesi ilginç bir konu.
Elbette firavunların Mısır dini ile günümüz dünyasının dinleri arasında büyük farklılıklar da vardır. Ölüler Kitabı'nda, 133. Bölümde (Nu'nun Papirüsünde), güneş tanrısı Ra'ya yapılan bu yakarış gibi birçok yakarış bulunmaktadır:
"Göklerde yaşayan tanrılar Osiris Nu'yu gördüklerinde,
O'na övgüler yağdırıyorlar, tıpkı Ra'ya yakıştırılanlar gibi.
Osiris Nu... ilahi bir prenstir." (s. 401).
Bu arada Nu, katip Hunefer'dir ve "Nu'nun Papirüsü" ölümünden sonra ailesi tarafından onun adına okunacak olan Ölüler Kitabı'nın kişisel bir kopyasıdır (Tıpkı "Ani'nin Papirüsleri" gibi). Nu'nun ve Ani'nin papirüsleri, Ölüler Kitabı'nın en eksiksiz parşömenleri arasındadır ve bu nedenle günümüz bilim dünyası için en yararlı olanlarıdır. Bilinenin aksine, ne Ani ne de Nu "ilahi" bir firavun değillerdir.
Peki "ilahi" Ra'ya sunulan aynı tür övgüleri hak eden biri olarak "Osiris Nu"ya yapılan bu atıfların anlamı nedir? Osiris'in ölülerin dünyasına krallık eden, ölmüş ve tekrar dirilmiş bir tanrı olduğunu hatırlayın. Peki, bu durumda Nu mu yoksa Ani mi Osiris oluyor? Sıradan bir insan ilahi olabilir mi? Yahudilikte, Hristiyanlıkta veya İslam'da bu tür fikirler küfür niteliğindedir. Belki de firavunluk dönemi Mısırında bağlam bakımından eşitlerdi.
Bu nedenle Mısır'ın öteki dünyasının sevinçleri, örneğin güneş tanrısı Ra'nın arabasıyla gökyüzünde dolaşması, zenginler için ayrılmış bir tür sevinç biçimi gibi görünüyor. Eğer Nu veya Ani gibi bir katipseniz; özellikle zengin, iyi bağlantıları olan, iyi bir eğitimi ve kraliyet eviyle bağları olan biri, Ölüler Kitabı'nın kendinize ait kopyasını oluşturabilir ve ailenizin tüm bu metinleri okumasını sağlayabilirsiniz. Ancak Delta papirüsü bataklıklarında yaşayan "cahil halktan" biriyseniz, şansınız yok denecek kadar az gibi.
Özetle: Eski Mısır dinini, toplumunu ve kültürünü anlamak ve yeniden yaşamak isteyen herkes, bu iki kitabı en az ikişer kez eline almış olmalıdır.
Spoiler içeriyor
Helen Morales'in MS 2. yüzyılda İskenderiyeli Yunan Achilles Tatius tarafından yazılmış olan, Tim Whitmarsh'ın "Leucippe and Clitophon" çevirisine girişinde, Nietzsche'nin, antik Yunan yazıtlarının Yunan edebiyat sanatının yozlaşmasının son işareti olarak gördüğünden bahsetmektedir. Bu kısmı okuduğumda fark ettim ki bütün bunları…devamıHelen Morales'in MS 2. yüzyılda İskenderiyeli Yunan Achilles Tatius tarafından yazılmış olan, Tim Whitmarsh'ın "Leucippe and Clitophon" çevirisine girişinde, Nietzsche'nin, antik Yunan yazıtlarının Yunan edebiyat sanatının yozlaşmasının son işareti olarak gördüğünden bahsetmektedir. Bu kısmı okuduğumda fark ettim ki bütün bunları unutmuşum, bu yüzden söylediklerini detaylandırabilmek adına "Tragedyanın Doğuşu"na tekrar bir göz atmaya karar verdim. Elbette bu iş şöyle bir göz atmaktan yeniden okumaya dönüştü.
"Tragedyanın Doğuşu", Friedrich Nietzsche'nin (1844-1900) ilk kitabıdır ancak ilk olarak 1872'de bu adla yayınlanmadan önce birkaç farklı aşamadan geçmiş, iki ya da üç kez değiştirilmiştir (Ben ilk olarak 1886 versiyonunu okumuştum). Bu versiyonda "Özeleştiri Girişimi" başlıklı yeni bir önsöz bulunuyordu. Burada Nietzsche, 1870-1871 Fransa-Prusya Savaşı'nın heyecanı ve baskısı altındaki genç, romantik benliğinin deneyimsizlikle erişemeyeceği bir görevi nasıl üstlendiğini sorgulamıştır. Kitap hakkında kötü yazılmış, beceriksiz, utanç verici, aşırı hevesli ve yeterince tartışılmamış türevi yorumlar yapmıştır. Hatta, "bazı bölümlerde feminenlik hissi sezilmekte" yorumunu bile getirmiştir.* Bu önsözde Nietzsche, ahlakın, özellikle Hristiyan ahlakının "yaşam karşıtı" olduğu, Hristiyan teolojisinin "yaşamdan nefret ettiği" görüşünü anlamlı ve güçlü bir şekilde yeniden ifade etme fırsatını da değerlendirmiştir.
Nietzsche, Basel Üniversitesi Klasik Filoloji alanında çok umut verici bir akademik kariyere başlamış, ancak bu kitap onu bir anda yok etmiştir. Kitabı akademik fikirler açısından inceleyen akademisyenlerden gelen birkaç yorumda şunlar söylenmiştir: "Nietzsche, ilgili literatürü dikkate almamış ve bu nedenle bilinenleri yanlış beyan etmiştir. Tarihleri karıştırmış ve bazı şairlerin eserlerini, sivrilmek adına, kendi dönemlerinden yüzyıllar sonrası koşullarında değerlendirmiştir."
Bu kitap yayınlandıktan sonraki dönem, öğrencileri bile derslerinden kaçınmışlardır. Ancak Nietzsche bu kitapta, daha sonra düşüncesinin merkezi haline gelen bazı fikirleri, geçici bir biçimde formüle de etmiştir.
Peki bu kitap ne hakkında? Çok fazla şey hakkında. Kitaba, artık neredeyse herkesçe iyi bilinen (aynı zamanda Hesse ve diğer birçok romantik dönem ve sonrası Alman yazarın favori konusudur), Apollon-Dionysos dichotomysini ya da ikilemini hatırlatarak başlar. Kabaca üzerinden geçmek gerekirse bu: Oransızlık, sarhoşluk ve coşkunluğa (Dionysos) karşı, mantık, akıl ve ölçülü olmak (Apollon) bağlamlarını değerlendirmeye almak demektir. Nietzsche de tıpkı eski Yunanlılar gibi, kehanet ve vahiy gözüyle bakılan rüyaları Apollon tarafına atfetmiştir. Ancak bireyler arası ilişkiler ile insan ve doğa arasındaki tüm engelleri yıkan, gerçekte kişinin tanrı gibi hissetmesine izin veren taraf Dionysos tarafıdır. (Bunun doğru olup olmadığını bulmak için tarihteki Bakkha ayinlerini araştırabilirsiniz.)
Nietzsche bize rüyaların "gerçek hayat"tan daha yüksek bir varoluş hâli olduğunu, Homer'in ilk Apolloncu ve Archilochus'un (çünkü lirik şair = söz yazarı = müzisyen = Dionysoscu) ilk Dionysoscu sanatçı olduğunu, lirik şairlerin varlığının sanatın felsefesi açısından (ki bunu da "çözdüğünü" iddia ediyor) büyük bir sorun olduğunu anlatmaya çalışmıştır.
Sonrasında da Yunan trajedisinin kökeni konusuna varmıştır, ancak günümüze kadar ulaşmayı başarmış birincil kaynakları incelemek yerine Schlegel, Schiller ve diğer birçok ikincil kaynağa karşı argümanlar sunmayı tercih etmiştir. Apollon rhapsodysi (Türkçesini bilen olursa lütfen belirtmekten çekinmesin ki düzelteyim) ve Dionysos dithyrambını birbirinden ayırmış olan Nietzsche, Aristoteles'in Yunan trajedisinin dithyramb kaynaklı olduğu iddiasını tekrar açıklamış ve bunu Aristoteles'ten bahsetmeden yapmış, sonrasında ise hız kesmeden orijinal Yunan trajedilerinin hem Apollon hem de Dionysos taraflarını kendi içlerinde birleştirdiğini iddia etmeye devam etmiştir. Kendi sözlerini aktarmak gerekirse:
"Bu bilgiye göre Yunan trajedisini, Apollon imgeleri dünyasında kendini yeniden ortaya çıkaran Dionysos korosu olarak tanımlamak zorundayız."
(Nach dieser Erkenntnis haben wir die griechische Tragödie als den dionysischen Chor zu verstehen, der sich immer von neuem wieder in einer apollinischen Bilderwelt entladet.)
Hemen ardından ise oyunlardaki diyalogların neden Apolloncu olduğunu ve tüm trajik kahramanların neden Dionysos maskeleri kullandıklarını "açıklamaya" kalkışmıştır. (Bu orijinal, saf trajediler kısa süre sonra Nietzsche'nin daha sonra tartışacağı Attica komedisine dönüşmüştür.)
Nietzsche, kolayca anlamlandırılması açısından basitleştirdiğim (ki bunu yapacak kadar eğitim, araştırma ve niteliğe sahibim), hakikaten kayda değer bir iddiada da bulunmuştur: Yunan tiyatrosundaki değişimin bir parçası olarak Euripides ve Sokrates ikilisi, içgüdünün aksine mantığı oyunlarına dahil etmişlerdir. Bahsedilen bu akılcılığa dönüş ve eskiyi terk etme durumu, Yunan kültürünün Dionysos kökleriyle kurduğu bu değerli bağ ve kültürün yok oluşunu başlatmış ve hızlandırmıştır. Atina'da felsefenin doğuşunun, bu orijinal ve özgün Yunan kültürünü nasıl yok ettiğini de anlatmıştır.** Ve Platon'un "Devlet"inde, icraa edilen tüm sanatlara ne gözle baktığı düşünüldüğünde, Nietzsche burada sadece masal anlatmamıştır.
Eserine, tüm Batı kültürünün hain, iyimser, bilgiye aç, yozlaşmış, Apolloncu Sokrates ve takipçileri tarafından gölgede bırakıldığını iddia ederek devam etmiştir. Nietzsche'ye göre, bilim onların çocuğudur ve sanatı ortadan kaldırarak insanlığı köklerinden uzaklaştırır, açgözlülüğü, materyalizmi ve soyutlanmayı mümkün kılar. En son, Apolloncu yaklaşımdan Dionysosçu'ya doğru bir devrim çağrısı yapmış ve bu çağrıyı sonraki çalışmalarında geliştirmiştir. Geriye dönüp baktığımızda, bazı kötü insanların içgüdüleri ile yine çok kötü yerlere vardıklarını gördük ve biliyoruz. Ancak bunun herhangi bir şekilde Nietzsche'nin sorumluluğunda olduğunu ya da böyle bir düşüncenin kişiyi zorunlu olarak bu tür sonuçlara ulaştırması gerektiğini iddia etmiyorum. Aksine böyle bir düşünce, örneğin, Zen Budizmi ile de ilişkilendirilebilir.
Bu kitap, her türlü kanıtla birlikte bir tez sunmaya ve onu desteklemek için gerekçeli bir argüman oluşturmaya çalışmaz, sadece şiirsel ve biraz da kafa karıştırıcı spekülasyonlar ve bolca coşku içermektedir. Düşündürücü ve ilginç bir noktaya değinmesine rağmen, felsefi veyahut filolojik değil, romantik bir edebi eserdir. Genç Nietzsche'nin bize heyecan duyduğu bazı konuları anlattığı, iyi ifade edilmiş, genişletilmiş bir deneme eseridir. Bunu akılda tutan kişi, genç ve disiplinsiz bir coşkunun tadını çıkarabilir.
Bitirmeden önce Nietzsche'nin nesirine olan hayranlığımı ifade etmeliyim. Okuduğum birçok Alman "filozof" arasında en büyük nesir yazarı kesinlikle Nietzsche'dir. "Bunun doğru olduğunu zannetmiyorum", deseniz bile, onun yazılarını okumak her zaman için büyük bir zevktir.
* Maskülenitenin doğru düşünce ve duygu ölçüsü olduğunu düşünen bir erkeğin eleştirisini kesmek zorundaydım. Bu eleştiri kişinin genç benliğine yöneltilmiştir.
** Bu kısım, yetişkin Nietzsche'nin içgüdü ve iradenin aksine mantığı reddedişini öngörmektedir.
Bir film hem itici hem de büyüleyici olabilir mi? Şu anda sinemanın “yaramaz çocuğu” Trier’in, yeterince ilgi görmeyen kariyerindeki en zorlayıcı ve çatışmacı filmlerinden biriyle karşı karşıyayız. Cannes'da ayakta alkışlanan ve yüzlerce kişinin salonu terk ederek yapıma gösterdiği tepkiyle ün…devamıBir film hem itici hem de büyüleyici olabilir mi? Şu anda sinemanın “yaramaz çocuğu” Trier’in, yeterince ilgi görmeyen kariyerindeki en zorlayıcı ve çatışmacı filmlerinden biriyle karşı karşıyayız. Cannes'da ayakta alkışlanan ve yüzlerce kişinin salonu terk ederek yapıma gösterdiği tepkiyle ün kazanan "The House That Jack Built", sınırlı sayıda gösterimi ve düzenlenmiş R dereceli bir versiyonu ile izleyicilerle buluşmuştur. Fakat Trier'in vizyonunun "itkisi" o kadar yüksek ki bu versiyonun R aldığına inanmak bile zor (bu da "neden kesmeye zahmet edelim ki?" sorusunu gündeme getiriyor ama bu başka bir yazının konusu). Peki nedir bu vizyon? Bana kalırsa yönetmenin sanat yaratmak ile can almak arasında doğrudan çizgiler çizdiği, sanatçılığı cinayetle karşılaştıran bir vizyondur. Film, Trier'i kariyeri boyunca peşini bırakmayan kadın düşmanlığı ve insan düşmanlığı iddialarıyla karşı karşıya getirmekte, ancak hiç de beklediğiniz şekilde değil. Trier burada hem kendi karanlık tarafını sorguluyor, hem de kendini yeraltı dünyasına sürgün ederken ana karakteri ile birlikte uçuruma bakmaya cesaret ediyor.
KÜÇÜK SPOILER!
Jack (Matt Dillon) müthiş bir seri katildir. Düzinelerce insanı öldürmüştür ve Dante'nin Virgil'inden esinlenilen, kendisine Verge (Bruno Ganz) adını veren bir adam eşliğinde gerçek anlamda Cehennem’e doğru yol almaktadır. Jack, Cehennem’in çemberlerinde yolculuk ederken bir yandan da en vahşi beş suçunu anlatır ve biz de seyircileri olarak bir delinin evrimine tanık oluruz. Jack anlattıkça suçlarının daha da delice, şiddetli ve kınanacak bir hal aldığını görürüz, ancak bilirsiniz ki Trier için yasak diye bir şey yoktur.
SPOILER BİTTİ!
Karakterimiz suçlarını öylesine küstahça anlatır ki, onda bir tür Trump alegorisi olduğunu bile düşünürüz. Neredeyse yakalanmak için yalvarır fakat kimse bunu yapacak kadar umursamaz. Ancak, bütün bu durumu Trumpvari bir alegori olarak görme yönündeki tüm çabalara rağmen Jack daha çok, cinayet işleyemeyeceğini bilip bunun hakkında filmler yapan Trier'in bir dublörü gibidir. Hatta ayrıntılı cinayetlerini birer sanat eseri olarak hayal etmekle kalmaz, cesetleri giderek daha da korkunç bir tabloya yerleştirir. (Karakterimiz Jack’in açıkça görülebilen bir OKB’si var…)
Bütün bunlar ne anlama geliyor? Filmin son 20 dakikası, Trier'in kariyerinin en çarpıcı imgelerinden bazılarını içermektedir, ancak oraya ulaşmak için "Basit"in işkencesini ve bazı çocukların vurulmasını görmeniz gerekiyor. Trier, Haneke tarzında izleyicileri mi cezalandırıyor? Yoksa sadece insanları kızdırmak için neredeyse kendini mi parodileştiriyor? Sanat ile kışkırtma arasında ince bir çizgi vardır ve "The House That Jack Built"in en iyi bölümleri işte tam da bu çizgiyi sorgulamaktadır. Bu bir tür sanat mı? İğrenç imgelemler dizisi mi? Yoksa her ikisi mi? Eğer öyleyse, "The House That Jack Built" içi boş bir kışkırtmadan mı ibaret, yoksa sadece yoğun bir yorum mu?
Dürüst olmak gerekirse, fikirlerimi burada açıklayacak kadar cesur değilim. Beni yanlış anlamayın, bu filmin dehşetlerini araştırmaya istekli olmamanızı ve/veya ortaya çıkarılacak hiçbir şey olmadığını varsaymanızı anlıyorum, özellikle de Trier'in şakacı insan düşmanlığı geçmişi göz önüne alındığında. Ancak Trier benim için büyüleyici bir yönetmen; şiddeti ve acıyı, sevgi ve neşeyle aynı sanatsal yelpazede görebilen bir deha. Bazıları "The House That Jack Built"e bakıp sanatçılarımızdan sıklıkla beklediğimiz empatiden tamamen yoksun olduğunu söyleyebilir, ancak bence Trier buna katılmaz ve empatinin, tüm insani durumu, sadece iyi taraflarını değil, anlamayı gerektirdiğini savunurdu.
Peki bu yapım eğlenceli veya tematik olarak ilgi çekici bir sinema ürünü mü? Her zaman değil. "The House That Jack Built" ile ilgili beni sinirlendiren bir şey varsa, o da son zamanlardaki en iyi eserlerinden ("Melancholia" ve "Nymphomaniac") daha az odaklanılmış hissettirmesidir. Sonuç olarak eser, toplumun büyük bir kesimi için (her ne kadar ben bu gerçeği kabul etmesem de) sohbet başlatıcı bir yapım olmaktan ziyade boşluğa doğru atılan tutarsız bir çığlıktan ibaret. Her şeyden önce, suçlarını bir polise kelimenin tam anlamıyla bir bir anlatan bir seri katil gibi, Trier de onunla ilgilenmenizi istiyor. İster iğrenmiş, ister büyülenmiş olun, onun dehasıyla ilgilendiğiniz sürece gerçekten umursamıyor. Filmin izlemeye değer olup olmadığına karar vermek şu noktada tamamen size kalmış. Bana soracak olursanız, sormayın.
Karakterin psikanalizini ilerleyen zamanlarda yorumlarda yayınlayacağım. Saygılar.
FAVORİ ALINTILARIM:
Jack: Eski katedrallerde genellikle sadece Tanrı'nın görebileceği en karanlık köşelere gizlenmiş yüce sanat eserleri vardır. Aynısı cinayet için de geçerlidir.
•
Jack: Bazı insanlar kurgularımızda işlediğimiz vahşetlerin, kontrol edilen medeniyetimizde işleyemediğimiz içsel arzular olduğunu ve bu yüzden sanatımızla ifade edildiğini iddia ediyor. Ben buna katılmıyorum. Cennet ve Cehennem'in aynı şey olduğuna inanıyorum. Ruh Cennet'e, beden ise Cehennem'e aittir.
•
Jack: Albert Speer, Yunan ve Roma kalıntılarını inceleyerek "Yıkıntı Değeri Teorisi"ni ortaya attı ve yapılarını hem zayıf hem de güçlü malzemeler kullanarak inşa etti. Böylece bin yıl sonra bile estetik açıdan mükemmel kalıntılar olarak görüneceklerdi.
Verge: Neyse ki inşa edildikten sadece birkaç yıl sonra atomlarına ayrıldılar. Kibir, eski moda bir deyim kullanacak olursam, düşman tarafından cezalandırılır.
Jack: Ama bir sanatçı alaycı olmalı ve sanatında insanların veya Tanrıların refahını düşünmemeli.