Raf Yorumu: Dilay 𓋹 (@chaeilay)

Sabahtan beri harıl harıl araştırdığım, Türk halklarının şu ana kadar keşfedilen en eski atası olduğu düşünülen "Tiele" halkından bahsedelim biraz. Tiele, Çince'de "Dīnglíng" (丁零) (Türkçe: "tekerlek", neden böyle adlandırıldıklarını az sonra anlayacaksınız) ya da "Chìlè", Moğollar'da ise tegreg olarak geçer…devamıSabahtan beri harıl harıl araştırdığım, Türk halklarının şu ana kadar keşfedilen en eski atası olduğu düşünülen "Tiele" halkından bahsedelim biraz. Tiele, Çince'de "Dīnglíng" (丁零) (Türkçe: "tekerlek", neden böyle adlandırıldıklarını az sonra anlayacaksınız) ya da "Chìlè", Moğollar'da ise tegreg olarak geçer ve aslen güney Sibirya'daki Lena Nehri boyunca, Baykal Gölü'nün de batısında yaşamışlardır. Wei Kitabına göre Tiele halkı, ilkbahar ve sonbahar döneminde Çin'in kuzeydoğusunda yaşayan kırmızı Di halkı olan "Chidi" (赤狄), yani Türklerin atalarıdır. Tarihsel olarak MÖ 6. yüzyıldan sonra kurulmuş ve MÖ 3. yüzyılda batıya doğru yayılmaya başlamış, Hiung-Nu imparatorluğunun bir parçası olmuştur. Hiung-Nu yazısının bilinen en eski Türk alfabesi olan Orhun Alfabesi olduğu kabul edilmektedir. Kışın kubbeli veya kümbetli otağlarını surlar içine kurmuşlardır. Yaz geldiğinde ise kerekü adı verilen ve katlanabilen otağlarıyla, kağnılara yüklenmiş halde veya kurulmuş durumda, yaylalara göç etmişlerdir. Bu göçlerde kağnı ile taşınabilen otağlarının yanı sıra, çok renkli keçelerden, kilimden veya işlemeli kumaşlardan yapılmış örtüler, göçebe yaşam tarzına uygun kaftanlar, çakşırlar, çizmeler, börkler, kemerler, süs eşyaları ve at koşumları da kağnılı boyların beraberinde götürdükleri önemli eşyalar arasında yer almıştır. Çin kaynaklarında Tiele'ler hakkında sıklıkla bahsedilmiş olan temel karakteristik özellikler genellikle arabaları üzerindeki çadırlarda yaşadıkları göçebe hayat tarzlarından ibarettir. Arabalarından dolayı "Kaoçe" (Çince, "Yüksek Araba") olarak da anılmışlardır. Dīnglíng isminin arkaik Çince'deki biçimi "tieng-lieng", Türkçedeki "tekerlek" kelimesi ile ilişkilidir. Yüksek tekerlekli savaş arabaları kullandıklarından dolayı "tieng-lieng" olarak anılmışlardır. Tiele'ler, Türk kavimlerinin kurdukları devletlere katılmış ve devlet ortadan kalktığında bağımsız hareket edebilmişlerdir. Hiung-Nu ve Göktürk'lerin politik hayatlarında oldukça etkili bir topluluk olmuşlardır. Türk tarihyazımı ve literatüründe Tiele ya da Töles olarak da adlandırılan Tiele boyları bir araya geldiklerinde bir devlet (bodun) kurulmuş oluyordu. Çin kaynaklarına göre, Göktürkleri kuran Aşina boyu da dahil olmak üzere, Orta Asya'da yaşayan Türk boylarının büyük çoğunluğu Tiele kökenlidir. Tiele boyları Göktürkler'den hemen sonra Oğuz boylarına dönüşmüş ve kendi arasında ikiye ayrılmıştır. Tiele boylarından doğu'da kalanlar, Dokuz Oğuzlar'ı yani Uygurlar'ı oluşturmuşlar, Batı Türkistan'da kalan boylar ise On-oklar'ı yani Batı Oğuzlar'ı oluşturmuşlardır. Türgişler ve Oğuz Yabgu Devleti'nin temelini atmışlardır. Tarihe geçmiş Tiele boyları şunlardır: Tola Irmağı'nın kuzeyindekiler; Bugut, Tongra, Wei-ho, Bayırku, Fu-lo, Mengch’en, T’u-jo-ho, İzgil, Hun, Hu-hsie. Karaşar çevresi; Ch’i-pi, P’u-lo-chih, İ-shih, Su-p’o, Na-ho, Wu-kuan, Ye-shih, Yü-hi-huan. Altay Dağları'nın güney batısı; Sir Tarduş (Yantuo), Shih-p’an, Ta-ch’i. Semerkand’ın kuzeyi; Ho-shih, Ho-chie, Po-hu, Pi-kan, Chü-hai, Ho-pi-hsi, Ho-ts’o-su, Pa-ye-wei; Ho-ta. Hazar Denizi'nin doğusu; San-suo-yen, Mie-ts’u, Lung-hu. Bizans’ın doğusu; En-chü, Pei-ju, Chiou-li, Fu-wen-hunIssık. Göl çevresi; Chuyue (Çiğil), Chumi, Chumuhun and Chuban. Güney Sibirya çevresi; Dubo (Tuvalılar). Göktürkler'in yıkılmasından sonra; Dokuz Oğuzları yani Uygurları oluşturan Tiele boyları: Bugut, Hun, Bayırku, Tongra, İzgil, Ch'i-pi, Apuse, Kulunwuku, Ediz (Ati-e). On Okları (Türgişler) yani Batı Oğuzları oluşturan Tiele boyları: Beş Tuo-lu (Tuchi-shih, A-li-sih, Suo-ho-mo-he, Chu'mu-kun, Hu-lu-wuchü, She-she-titun, Shu-ni-shih-Chu-pan), Nu-shih-pi (A-hsi-chie ch’üe, Ke-shu ch’üe, Pa-sai-kan, A-hsi-chie Ni-shu, Ke-shu-ch’u-pan). (Batı Oğuzları daha sonra Oğuz Yabgu Devletini ve Büyük Selçuklular'ı kurmuşlardır.)