Aldım ve şimdilik yarısına kadar okudum. Kitap, 1971'de ilgi odağı olmayı ve reklamı hiç sevmeyen Harvard profesörü John Rawls taratürkçedefından yazılmış. sadece arkadaşlar arasında tartışsın diye yazdığı kitap umulmadık bir ilgi gördü, otuza yakın dile çevrildi. Rawls kekeme imiş diyerek…devamıAldım ve şimdilik yarısına kadar okudum. Kitap, 1971'de ilgi odağı olmayı ve reklamı hiç sevmeyen Harvard profesörü John Rawls taratürkçedefından yazılmış. sadece arkadaşlar arasında tartışsın diye yazdığı kitap umulmadık bir ilgi gördü, otuza yakın dile çevrildi. Rawls kekeme imiş diyerek işin magazin boyutunu da ekleyelim.
Eser Platon'a bir cevap niteliği taşıyor. Platon üç sınıflı bir toplumsal model düşünmüştü ve 'herkese kendininki' temelli bir ahlak anlayışı tezi sunuyordu. Rawls, 'fairness (haktanırlık) olarak adalet' ilkesini bunun karşısına koydu. Rawls, Platon'un devletten yan aldığı tavrı; vatandaşının haklarına karşı devleti koruma zeminindeki yaklaşımı tersine çevirdi ve her bireyin haklı ve vazgeçilmez talepleri olduğunu söyledi.
Bütün toplumu, bütün yurttaşları da kapsayan bir fair play -dürüst ve adil tutum- ilkesine davet etti. Bu kitaplar ile Rawls 20. yüzyılın sosyal demokrasi filozofu oldu. Aydınlanmanın üçlü temel değeri olan özgürlük - eşitlik - kardeşlik ilkesine yeni, bir kuramsal çerçeve çizdi.
Kendisi de ayrıcalıklı bir sosyal ortamdan gelmesine rağmen - iyi okullar ve seçkin üniversitelerde mükemmel bir eğitim -adalet ve sosyal ayrıcalıkların dağılımı konusunda hassas oldu. 'Doğal' eşitsizlikleri kabul etmedi. ikinci düny savaşı deneyimi onda kalıcı izler bıraktı ve ilkelerini etkiledi. atom bombası deneyimini büyük bir yıp ve haksızlık olarak niteledi.
Rawls, ahlaki prensipleri de inceledi, içinde bulunduğu analitik düşünce geleneğinin çizgilerini aşmış görünüyor. J.Jentham ve J.S Mill gibi yararcı filozoflardan etkilendi, onların etik alanında kullandıkları yarar ilkesini toplumsal yararcılık anlamında kendisine yakın buldu, sonradan düşüncelerini geliştirdi. Sadece halkın refahı değildi sorun, bunun tabana yayılması da önemliydi. Gündelik yaşamdaki ahlaki normlardan yola çıktı. Hangi tutumlar topluma iyi gelir ve bunun ölçüsü nedir? Yıllar ilerledikçe saf yararcılık ilkesinden uzaklaştı. Kuralcı yararlığı noktasına vardı. Toplumsal sözleşme rasyonel kurallara dayalı olmalıydı ve üzerinde çok düşünülmeliydi. Onun esas sorusu şu oldu: bir toplumun adaleti nasıl tanımlanabilir? Genel refahın neye mal olduğu konusunda kuşkulara düştüğü anlaşılıyor. O halde yararcılığa sırt çevirmeliydi.
Bireyin hem refahını hem de haklarını dikkate alan bir adalet nasıl temellendirilmeliydi?
Kitapta bir toplumun temel değeri nedir diye sorar. Adalet temel bir unsurdur. Bu, sıradan sezgilerimizde bile bulunur. Adeta sağduyumuza işlenmiş bir şeydir bu.
Rawls'a göre adalet ödün vermemelidir. O yüzden felsefi tartışmada adil ile iyi arasında taraf tutacaktır. İyi adilden önce geliyordu bu tartışmada. Yararcılık ilkesine göre önemli olan ortaya çıkan sonuçtu. Yani bir problemde sırf iyi diye, ya da sırf iyi bir sonuç ortaya çıktı diye adaletin ilkesi çiğnenemezdi. Bu durumda Rawls, adaleti iyinin önüne koydu.
bu durumda sosyalizm ve yararcılık düşüncelerinin aksine bir Liberalizm temelinde düşünmeye yatkındır.
Sosyal adaletsizlikleri yok etmek amacıyla bile olsa adalet ilkelerinden taviz verilemez. Ancak Rawls, kendi liberalizmini bırakınız yapsınlar kapitalizmiyle aynı yerde durmadığını göstermek ister.
Adalet bir toplumda temel değerlerin dağılımıyla ilgilidir. kurumlar bu değerleri içerir ve dağıtır. Dört farklı düzlem adaleti çalışır kılar: adalet ilkeleri -anayasa- kanun külliyatı- ve yasaların uygulanışı
adalet toplumsal kontrata dayanır. Ama artık doğal durum aşılmıştır. Haliyle bu da aşılmalıdır. Toplum için temel prensipler oluşturulmalıdır. Yani devleti yeniden organize ederken bir sözleşme artık söz konusu değildir. O da aydınlanma düşünürleri gibi insanın rasyonel bir varlık olduğunu düşünür. Haliyle insan belirli bir amaca ulaşmak için akılcı çözümler ileri sürer. Toplum bu şekilde en iyi varacaktır. (Amaca uygun rasyonellik.)
Rawls, ilk konum diye bir kavramı dolaşıma sunar. Buna göre her birey toplumda ilk konumda olmalı ve eşit şartlara sahip olmalıdır. Sosyal bir topluluk içerisinde insan kendi çıkarını da gözetse de bunu diğerlerinin hilafına yapmayacağını bilmesi gerekir. İnsanların bilgisizlik perdesi arkasındadır. O halde toplumun hangi ucunda - başarılı mı, daha mı az başarılı - yer alacaklarını bilmezler. Güya yazar bununla kişisel çıkar ve toplumsal çıkar arasında bir köprü kurulacağını ileri sürer. Çünkü her an en aşağı düşebilirim, her zaman çıkışı da başarabilirim, o halde başkalarına dengeli davranmalıyım. Yazar herhalde toplumsal çatışmayı böyle analojik bir soyutlamayla anlatmaya çalışıyor. İlk konumu şöyle de açıklayabiliriz: kim olduğunu henüz bilmediğin bir toplumda doğmaktasın, durumun belirsiz, siyah mı beyaz mı, aptal mı zeki mi, zengin mi fakir mi... bu noktada hangi adalet ilkesini seçerdin? İşte en doğru ilkeler bunlar olurdu diyor yazar. Çünkü hangi sınıftan veya nasıl biri olacağından büsbütün habersizsin. Bilgisizlik perdesi arkasındasın. O halde seçeceğin şeyler herhalde en düşük seviyede bile olsan seni kurtaracak ilkeler olurdu bu.
Sonunda yazar, iki temel noktaya gelir:
1. Her kişi, herkes için mümkün olan en geniş kapsamlı eşit temel özgürlükler sistemi önünde eşit haklara sahip olmalıdır.
2. Sosyal ve ekonomik eşitsizlikler şöyle düzenlenmelidir:
- Artırım ilkesi kısıtlanarak en dezavantajlı durumda olanlara olabilecek en büyük avantaj sağlanmalıdır.
- Adil fırsat eşitliğine uygun olarak pozisyon ve mevkiler herkese açık olmalıdır.
Rawls birinci prensipte -artırım ilkesi- klasik liberalizme dayanır. İkincisinde de fark ilkesi söz konusudur. Sosyal devlet ilkesi. Çok zengin olabilirim veya çok aşağılara düşebilirim. Bunu mu istiyorum yoksa durumumun ne olursa olsun belli bir düzeyin altına düşmemesini ve ben zenginleşirken aşağıdakilere olan sorumlulukları unutmayı mı? Yazar ben ikincisini seçerim diyor. Aslında sosyal eşitlik talep etmez, yani bu anlamda ayakları yere basar, rasyoneldir. O, daha çok bir tür kardeşlik ruhuyla en aşağıdakilerin de toplumsal refahtan pay alacağı bir toplum kurgular.
Ancak yazar çatışmaları da unutmuş değildir. Sosyal adalet ekonomik verimlilikten önce gelir. Yani ekonomik iyileşme ezilen sınıfların sırtından sağlanacaksa yerer batsın gelişmeniz diyor Rawls. Önce özgürlük, sonra sosyal adalet ve ekonomik başarı. İşte üç esasa dayanan toplum. ABD'den ziyade İskandinavya nispeten bunları başarmış görünüyor.
“Peki toplumsal adalet ihlal edildiğinde ne olacak?” Sorusuna Rawls, lockevâri bir yaklaşım gösterir. Her türlü yasal hakkını kullan, bunlar tükendiyse sivil itaatsizlik yap, yurttaşın özgürlüğü devletin taleplerinden önce gelir...
Bütün bunların yanında kendini gerçekleştirmek için uğraşan bir birey, aynı zamanda adaletin hizmetinde ahlaki bir yaşamı da seçmiş demektir. Doğamızı gerçekleştirmek için tek imkanımız, adalet anlayışımızı bütün hedeflerimiz için ölçüt olarak korumaya alma planımızdır.
“Gerçekten, rasyonel seçimin bir ilkesi de ertelemedir. Eğer gelecekte biz birkaç şeyi yapmak istiyorsak, ancak bunların hangisi olduğundan emin değilsek, o taktirde her şey eşittir.”
Web yapım aşamasındadır.
En iyi deneyim için mobil uygulamamızı indir.
En iyi deneyim için mobil uygulamamızı indir.
Aldım ve şimdilik yarısına kadar okudum. Kitap, 1971'de ilgi odağı olmayı ve reklamı hiç sevmeyen Harvard profesörü John Rawls taratürkçedefından yazılmış. sadece arkadaşlar arasında tartışsın diye yazdığı kitap umulmadık bir ilgi gördü, otuza yakın dile çevrildi. Rawls kekeme imiş diyerek…devamı
Yalnızca düşünme sempatizanı çevrelerde değil, felsefe dünyasında bile bir mit, bir öcü, bir gizli kod olmuş. Bu çevrelerde sürekli kulağa çalınır üçüncü kritik. “O üçüncü kritiğin konusu,” “Burada yargı gücünün eleştirisine girmeyeceğim,” “Kant sonradan cozutmuş, kendiyle çelişmiş,” “üçüncü kritik çok…devamıYalnızca düşünme sempatizanı çevrelerde değil, felsefe dünyasında bile bir mit, bir öcü, bir gizli kod olmuş. Bu çevrelerde sürekli kulağa çalınır üçüncü kritik. “O üçüncü kritiğin konusu,” “Burada yargı gücünün eleştirisine girmeyeceğim,” “Kant sonradan cozutmuş, kendiyle çelişmiş,” “üçüncü kritik çok rerörerö,” vs. Tamam zor ama Kant’ın diğer eserlerinden daha anlaşılmaz değil. Fakat Kant’ın diğer iki tuğlasına aşinalığınız yoksa iyice zorlanırsınız. Bir de estetik kuramı öğrenmek istiyorsanız kendinize işkence etmeyin.
Gel gör ki, temel meseleyi önce en basit şekilde bir koymak, bir tartışmak lazım. Öyle ben biliyorum ama anlatamam ayakları bir yere kadar gider. Ben de bana teğet geçen konulardan birisi olsa da buna cüret edeyim dedim. Tabii basitleştirirken belli riskleri almanın kaçınılmaz olduğu açık.
Efendim Kant’ın yargı yetisi dediği şey, anlama yetisi ile akıl arasındaki elçi. Bu ne demek? Kant sistemini teorik ve pratik akıl isminde iki parçaya bölüyor. Diyelim ki teorik akıl kendini doğa dünyasıyla ilgili yargılarla, yani duyulara gelen içeriğin bilgisiyle, pratik olansa ahlakın dünyasıyla ilgili yargılarla, yani duyusal olanın ötesiyle meşgul ediyor. Teorik aklın eleştirisi, doğayı anlama yetisinin dayattığı zorunlu ve a priori yasalar aracılığıyla nasıl deneyimlediğimizi göstermeye çalışırken, pratik aklın eleştirisinde aklın nasıl a priori ahlaki yasalar dayatabileceğini tartışıyor. Tabii tartışma konusu olan deneyden türetebilinecek ya da uzlaşımsal yasalar değil, zorunlu ve evrensel bir şekilde işleyen bir tür mekanizma iddiası; özgürümsü bir makinenin maddi ve ahlaki evreni nasıl kavradığını gösteren bir şema. Lakin ki bu iki kitapta deneyimin ve ahlakın olanağının koşulları tartışılırken, yargının kendisinin olanağı açıkta kalıyor.
Öte yandan, Kant elbette duyuların dünyasıyla ahlakın dünyası arasında devasa bir yarık olduğunun farkında. Birinden diğerine köprü yok diyor açık açık. Anlama yetisi ahlak yasalarından çakmaz, pratik akıl da doğa yasalarından. bunlar bu kadar ayrıysa, aynı bilme sisteminin parçaları, aynı öznenin yetileri olduğunu nasıl gösterebiliriz ki? Eğer iki alanda da düşünebiliyor ve yargıda bulunabiliyorsak bunu olanaklı kılan bir mekanizma olmalı. Daha da ötesi, ahlak yasalarını doğada hayata geçirebiliyoruz. Hatta doğanın tek anlamının bu ahlak yasalarını zorunlu işleyişi sayesinde anlamlı kılması olduğunu bile söyleniyor. Kant’a göre, kendine ait bir alanı olmayan yargı yetisi bu iki kavrama mekanizmasını birbirine bağlıyor olabilir ve bu görevi ifa eden bir elçi olarak görülebilir. Ama eğer bu operasyonlar a priori yasalar dayatarak çalışıyor ve bu şekilde deneyimi ve özgürlüğü olanaklı kılıyorsa, benzer şekilde yargı gücünün de aracılık tarzının a priori olması, ve diğer iki alana yasalar dayatmadan, tarafsız bölgede yalnızca kendi işiyle ilgili a priori yasalar icra ederek çalışması gerekiyor. Kant’ın ifadesiyle, yasa koyacak kendine ait bir alanı olmasa da, öznel bile olsa, işleyişini sağlayabilecek en azından bir ilke, bir varsayım olabilir. Tabii ki böyle diyerek bırakmıyor, bu ilkenin ne olduğunu da söylüyor.
Yargı yetisinin işi temel olarak tikelleri anlama yetisinde ve pratik akılda görüp beğendiği, münasip gördüğü tümel yasaların altına sokuşturmak. Belki çok açık gelmeyecek ama bu ilke ya da varsayım, doğanın bizim bilişsel yetilerimizin uyum içinde çalışmasına olanak veren bir amaçsallık içerdiği ve bu sayede tikellerin evrensel ve zorunlu yasalara uygunluk göstermesi. Yani yargı gücü bu tarz bir amaçsallığı varsayarak işleyebiliyor. Bütün bunların estetikle ilgisi de bu noktada ortaya çıkıyor. Doğanın bu farazi amaçsallığı kendisini en açık şekilde estetik yargılarımızda gösteriyor. Ve Kant eğer bu yargılardaki işleyiş varsayımını doğrulayabilirse öznenin amaçsallığına ve dolayısıyla ahlaki yasaların ve özgürlüğün olanaklılığına da işaret etmiş olacağını düşünüyor.
Kant’a göre herhangi bir güzelliği deneyimlediğimizde imgelem nesnesiyle öyle uyumlu çalışıyor ki nesneyi arzulamadığımız halde onu duyumsamaktan derhal keyif alıyoruz. Ayrıca duyduğumuz bu keyif ya da hazzın kendisinin bir amacı da yok. Ancak amacı olmayan bu deneyim Kant’a göre, öznenin bilişsel yetileriyle sahip olduğu uyum dolayısıyla öznel bir amaçsallık sergiliyor. Bunu Kant amaçtan yoksun amaçsallık olarak ifade ediyor. Dahası bu amaçsallığın kendisinin de daha yüce bir amacı var: özneyi doğa ve ahlak gibi yüce varlıkların karşılıksız sevgisi ve takdiri konusunda eğitmek, çıkarsız sevgi ve takdirin olanaklılığına işaret etmek (ekleyeyim, “yüce” olanın deneyiminde çıkar gözetmek bir yana, çıkarlara ters düşecek olana bile hayranlık duymayı sağlayacak bir deneyim söz konusu oluyor). Daha da önemlisi, güzelin deneyiminde yargı yetisi karşı karşıya olduğu tikelliği belli bir tümelin altına da yerleştiremiyor. Bu deneyimde imgelem yalnızca uygun bir tümel kavram bulmak amacıyla çalışıyor, ama kısmen güzel olanın biricikliği dolayısıyla bunu başaramıyor. Güzeli güzel yapan kavramlara ulaşamasa da deneyimin kendisi hayranlık verici oluyor. Tam da bu başaramama, imgelemin duyumsama ve anlama yetisine oynattığı bu özgür oyun pratik akla da ahlak yasalarını özgürce gözetmesi konusunda bir model oluşturuyor. Dahası aradaki paralellik “masum” “soylu” gibi ahlaki sıfatları güzellikleri nitelemek için de kullandığımızda da kendini gösteriyor. Hatta Kant güzel olanı takdir etmeye alışmış bir insanın ahlaki iyiyi de daima gözetecek bir yapıda olduğunu düşünüyor. Ona göre güzel, ahlakın simgesidir. Özet olarak, güzelliğin deneyiminin nesnesinin bir amacı yoktur, ama bu deneyimin kendisi amaçsallıkla yüklüdür. Peki eğer yargı gücü güzelin deneyiminde tümel bir kavram bulamıyorsa evrensellik iddiasını nereden alıyor? Buradaki iddia o deneyimi yaşayan herkesin hazzın eşlik edeceği bir güzel yargısına varacak olması. Ve burada evrensel olan bu yargının, daha spesifik bir ifadeyle bu yargıyla sonuçlanan ve duyumsama ve anlama yetisi arasındaki uyumlu çalışmadan menkul mekanizmanın biçimi.
Meselenin kabasının kabası böyle olsa gerek. Kitabın kendinden başka bir kaynak kullanmadığımı belirtip güvenilirliğimi sarsarak veda ediyorum.
İlginç bir filmdi. Apricot'un kökenini ve şeftalinin kullanım alanları ile ilgili ince bir detayı öğrendim. Mekanları ise çok beğendim. Rexx'in rahatsız koltuklarında, boyun fıtığı olmama ramak kala farklı bir deneyim yaşattı Elio ile Oliver. En iyi performans ödülünün sahibi ise…devamıİlginç bir filmdi. Apricot'un kökenini ve şeftalinin kullanım alanları ile ilgili ince bir detayı öğrendim. Mekanları ise çok beğendim. Rexx'in rahatsız koltuklarında, boyun fıtığı olmama ramak kala farklı bir deneyim yaşattı Elio ile Oliver. En iyi performans ödülünün sahibi ise azmi ve cesur hareketleri ile mevsimlere meydan okuyan sinek.
Herhangi bir homofobi beklentisi olanları da pistin kenarına alıp devam ediyorum, başrol iki adamın birbirlerine duyduğu aşkın maddî yanını, arzuyu, bu "günah" arzudan duyulan çekinceyi pekâlâ aksettirebilse de bu bağın duygusal veçhesini göstermekte âciz kalan film.
Bu acziyet, filmde Elio ve Oliver dışındaki tüm karakterlerin bir hiç olduğu, sadece bu ikisine hizmet eden yan tipler olduğu düşünüldüğünde daha da rahatsız edici hâle geliyor. Yan karakterlerin olmaması (taşra da olsa) sokaklarda kimselerin olmamasıyla da birleşince adetâ iki kişinin filmiyle baş başa kalınıyor.
Sadece birbirlerine olan arzunun "sınanması" için ortaya atılan genç kızlar, ailenin "LGBT" dostu olduğunu gösterir yaşlı eşcinsel çifte dair hiçbir şey söylenmiyor. La vie D'adèle'deki gibi âşıklar arasında sınıfsal farklılıklar gibi karakterlerin derinliğine inmeyi sağlayacak gerilim de olmayınca bir yerden sonra gerçekten tekdüzeleşen film. "Oliver bir dalda doktora yapan bir adam" ve "Elio nota yazan bir müzisyen" dışında, karakterlere dair bir bilgi de olmadığından yan karakterler gibi baş karakterler de büyük ölçüde figüranlaşıyor.
Burada kasıt, bir erkeğin başka bir erkeğe duyduğu arzunun, bunun ahlakî çıkmazlarını anlatmak ise pekâlâ, ancak burada da film riyakârlaşıyor, zira Adèle ve sevgilisinin sevişme sahneleri estetik olarak ekrana yansırken, Elio ve Oliver'in aşk "an"larında bizim camdan dışarıya meyve bahçesine bakıyor olmamız filmin samimiyetine ket vuruyor. Ve en sonunda beş satırdan fazla repliğe ilk kez kavuşan baba sayesinde maruz kalınan kamu spotu ile ölümcül hâle gelen film.
Spoiler içeriyor
Simyacı kitabına başlarken coğrafyadan hemen kitaba dair fikirlerim oluştu. Bilinçaltım anında reaksiyon gösterdi. Çünkü o coğrafyada geçecek bir hikayeden "erdemlilik ve erdeme ulaşma" çıkmaması mümkün değildi.
Tam tahmin ettiğim gibi de oldu.
Şimdi Santiago'nun yani baş karakterin yolculuğuna bakalım. Arifa'dan…devamıSimyacı kitabına başlarken coğrafyadan hemen kitaba dair fikirlerim oluştu. Bilinçaltım anında reaksiyon gösterdi. Çünkü o coğrafyada geçecek bir hikayeden "erdemlilik ve erdeme ulaşma" çıkmaması mümkün değildi.
Tam tahmin ettiğim gibi de oldu.
Şimdi Santiago'nun yani baş karakterin yolculuğuna bakalım. Arifa'dan yani İspanya'dan çıkıyor cebelitarık'ı geçerek Tuca'ya yani Fas'a geliyor. Yol 2 saat sürüyor. Ve buradan da Feyyum Vahası'na geçerek finali mısır piramitlerinde yapıyor.
(brd: Tuca'nın nasıl bir yer olduğunu merak edip Google Street View'a bakayım dedim ve karşıma çıkan ilk mağaza İstikbal oldu.)
Coğrafya gördüğünüz gibi Mağripler (Moorish). Kuzey Afrika Müslüman coğrafyası. oradaki öğreti de elbette ki tasavvuf olacaktı. Ancak kitapta öğretilen simyacılık felsefesinin Gerçek karşılığını henüz bilememekteyim. Şöyle bir kısım var: Çölde kendisini rüzgara dönüştürmeye çalışan santiago önce kumla, sonra rüzgarla, sonra güneşle finalde ise tanrının kendisi ile (yazan el) konuşuyor ve kendi içinde tanrının ruhundan olduğunu fark ediyor.
Bu tarz tanrıya ulaşma, insanın tanrının bir parçası olduğu felsefesini şems tebrizi'den alıntılarda bolca görürüz. Ama felsefenin gerçek adı ne bilmiyorum. Bu bir inkar mıdır? Onu da kestiremiyorum.
Simyacılık derken hikaye yine beklediğim gibi sonlandı. Simyacılığın iki anlamı var. Biri yaşamın özünü bulmak. Öteki de diğer madenleri altına çevirmek. Bunun için Harry Potter serisinde de geçen iki büyük baş harfli kavramla karşılaşıyoruz. Philosopher's Stone ve Elixir of Life. yani felsefe taşı ile yaşam iksiri. Felsefe taşı kurşunu altına çevirirken yaşam iksiri her hastalığına deva oluyor. Paralelinde bir büyük harfli kavram daha işitiyoruz: Personal Legend. Yani kişinin çok isterse tüm evrenin yardığımı ile ulaşabileceği sadece ona özgü var olan yaşam sebebi. Kişinin büyük hazinesi. Buna da ulaşacak beceriye gelen kişiye master of work deniliyor. Yani "erdemli kimse" diye yorumluyorum ben onu. Kendi dünyasına da yolculuğa çıkan Santiago aşkı ararken, aşkın tanımını yaparken bir simyacıya dönüşüveriyor. Tabii yol boyunca karşılaştığı arkadaşları da hep hocalık görevi görüyor bu hususta. O arkadaşlar sırayla:
Çingene (falcı)
Kral
Tüccar
İngiliz adam
Simyacı
Rahip ve deveyi süren adamların da yardımları var elbet. Felsefi, boğucu diyaloglar okuyorsunuz. İngiliz adam hikayeye dahil olunca ben biraz koptum genelden. Mısır'daki karavan yolcuğu, kamp yaşantısı ve rahiplerle tanışması sürecinde Santiago'ya eşlik ve hocalık ediyor. Hatta simyacı ile karşılaştıklarında da bir müddet beraber olup o felsefi sohbetlere dahil oluyor.
Sürekli bir "irşat" faaliyeti var. Gecenin en karanlık anından sonra beliren şafak anı bu aydınlanma gerçekleşiyor.
Asker kampında esirken, ölüm çok yakınken yani yumurta kapıya dayanmışken Santiago'nun büyük aydınlanması başlıyor. Dünyanın ruhu ve tüm döngünün manasının bir tek tanrıya ait olduğunu görüyor. Tabii bu da 6 günde dünyayı yaratan tanrı. Kur'an'daki tanrı değil. Kitapta sıkça allah ismini ve kuran adını da duyuyoruz. Hatta maktub denilen bir felsefe var. Bizim "alnımızda ne yazıyosa o" anlayışımızın birebir hali. Kitapta var.
En çok şaşırtan kısım ise finali oldu.
Mecazlarla biteceğini sanıyordum. Yani aslında hazine bulacağını beklemiyordum ama cidden bi sandık dolusu altın ve mücevherat buluyor sonunda. İspanya'daki aşkını (kasabın kızıydı sanırım) bırakıp mısır'daki aşkı Fatima'ya koşuyor. Kitap bitiyor.
İçinde aşk nedir? Mutluluğun sırrı nedir? gibi sorulara dolandırmadan verilmiş cevapların olması ve güzel alıntılar ile sözlerin, yaşam derslerinin bulunması konuşmasını zenginleştirmek isteyenler için kitabı (kitabı ciddiye almak kaydıyla) zengin bir kaynak olarak sunuyor. "Ben inanmam böyle şeylere" diyorsanız kitap sizin için bir tecrübe olur. Yine öğretir. İç savaş okuyoruz kitapta. Bedeviler arasında oluyor bu. Hatta vahaya saldırı olmayacağına dair birçok gelenek de öğreniyoruz. Siyah giyinen kadın misal evli kadın oluyormuş. Öğreniyoruz. Fakat kaç yılında onu bilemiyoruz. Ben göremedim en azından. Kitabın yazıldığı yıllardır diye tahmin ediyorum.
(brd: Gerçek hayatta diğer madenleri altına dönüştürecek simyacı diye bir meslek yoktur. Bu simyacılık çabaları vaktinde olmuş ve modern kimyanın doğuşuna sebep vermiş. Şu an felsefi anlamda hala devam ediyor.)
Kitapta bahsi geçen bu iki taş da gerçektir. Felsefe taşı ve yaşam iksiri de gerçektir. Ama bulunamamıştır. Kitap aynı zamanda yorucudur. Çünkü açıklanmayan kısımlar okuyucuyu "Acaba tam anlamadım mı?" şeklinde düşüncelere iter. Mesela? Neden Santiago'nun yani çobanın yani ana karakterin yani iki kere aynı rüyayı gördü diye hazine avlamak için mısır piramitlerine kadar giden kişinin hazinesinin onda birini istedi? Çünkü kral da aynı oranda koyun istiyor.
Bir diğer örnek ise krala yalan söylemesinin açıklanmaması. Yolda sürekli parası çalındı ve 1 yıl boyunca bir kristal tüccarının yanında çalışmak zorunda kaldı. Bu krala attığı yalan yüzünden miydi? Açıkça yazılmamış. Krala diyor ki "Koyunlarımın hepsini arkadaş aldı 6 koyunum kaldı. Al bunlar senin." halbuki yalan. Arkadaşı çalmadı koyunları. Bu yalanın bedeli kitapta açıkça yok. Kralı da bir daha göremiyoruz. Altın kaplamalı parlak bir zırh giyiyor çok cafcaflı bir karakter ama en azından şu yalan için dahi yüzleşmiyorlar.
Ortada bir savunma yok, dinsel düşüncenin tarihi bu. Tanrı düşüncesinin tarihteki tezahürü anlatılıyor ve bunu yaparken de olabildiği kadar soğukkanlı bir tavır gösteriyor, konuya hakim, işin ehli bir yazar, kişisel geçmişini de düşünürsek bu konudaki derin bilgisi de ortada.
Din,…devamıOrtada bir savunma yok, dinsel düşüncenin tarihi bu. Tanrı düşüncesinin tarihteki tezahürü anlatılıyor ve bunu yaparken de olabildiği kadar soğukkanlı bir tavır gösteriyor, konuya hakim, işin ehli bir yazar, kişisel geçmişini de düşünürsek bu konudaki derin bilgisi de ortada.
Din, ilk başlarda insanın düşündüğü değil yaptığı bir şeydi, diyor Armstrong. Modernite öncesinde iki tür bilgi edinme yönteminin olduğunu anlatıyor: Yunanlılar buna Mitos ve Logos diyorlar. Logos, çevremizdeki gerçekliği algılayış biçimimizdir, akıldır ve pragmatik bir çerçevesi vardır. Bir demiri silah haline getirmek, bir çocuk büyütmek için logosa ihtiyacımız var. Öbür taraftan bilinç sahibi insanın dramaya da ihtiyacı vardır. Acılar dolu dünyada çevresini saran kaba gerçekliğin dışında mitler olmalıydı. Bu, bir tür dayanma gücü veriyordu Adem oğluna. Mitler, tarihsel olayların karşılığı değildi, bir tür yaşam programıydı. İnsanı değiştiren, dönüştüren bir program.
Din mitten doğmuş gibi görünüyor, pratiğe dayalı bir disiplin, bir değer arayışı, daha da ilerlersek bir hüner edimiydi din. Ritüelleri, günlük hayatı kapsayan tezahürleri ile yaşamı anlamlı kılan bir törenler bütünüydü. Aynı sanat gibi din de hayatın sürüp giden acıları ve çirkinliği karşısında bir anlamlar binası inşaa etmenin yoluydu. Tıpkı sanat eserleri gibi dinler de kendimize onun içinde bir yer açmazsak sadece anlamsız birer olgu konumundaydı. İnsanlar giderek kutsal eşya, kutsal coğrafyalar icad ettiler. Hiçbir şeyin vâr olmaması bu denli kolay iken neden dolayı bir şey vâr olmuştu sorusuna basit ve olası bir cevap bugün için de insanların ufkundan çok uzakta.
Yerleşik hayata geçen insanların öyle görülüyor ki daha çok vakitleri oldu, bunun sonucunda içsel bir tinsellik ortaya çıkmıştır. Yahve, Enúma Eliş, Marduk, Brahma fenomenleri tezahür etti. Tek tanrılı dinler sahneye çıktı ve tarih içinde bu dinler de, tanrıları da birçok değişime uğradı. Sonuçta kişisel bir tanrı geldi. Bugün için en popüler de bu olsa gerek.
Yahve İsrail halkının tanrısıydı. Tevrat kutsal kitaptı ve zaman içinde yeni eklemeler ve yorumlar ortaya çıktı. İçinde çelişkiler barındıran bir yapıydı bu. Bir yerde müşfik bir tanrı vardı, daha sonrasındaysa intikamcı ve hatta ırkçı bir tanrıya dönüşüyordu bu. Tevrat, tora sadece lafzı bir anlam içermiyordu, hahamlar son derece gözü pek bir dik başlılıkla bunlara yeni yorumlar ekledi. Talmudlar böyle oluştu. Yahuda'da Süleyman tapınağının ikinci defa yerle bir edilmesinden az önce İsa adında biri belirdi ve tanrının kelamı olduğunu söyledi. İlk başlarda bir tür Yahudi tarikatı gibi duran inanç sistemi nihayet İsa'dan sonra ikinci yüzyılda müstakil bir din haline geldi. Sonuçta Constantin 31' de kazandığı savaşı hıristiyan tanrısının bağışı olarak gördü, 324 yılında İznik Konsili'ni topladı ve ucu bucağı bulunmayan teolojik tartışmalara bir son vermek istedi.
Tarih hiç durmaz ve her şeyi değiştirir, hıristiyanlık da çeşitli yollara ayrıldı.
Topluma, toplumsal kurumlara, dilencilere para vermeye karşı; sadece yaşamak isteyen ve tek kutsalı kendi benliği olan, yalnızlığın fevkalade tadını bilen, başkasının kendisi hakkındaki fikirleriyle ilgilenmeyen bir yazar var eserin ilk bölümünde.
İkinci bölüm ise, ilk bölümdeki denemelerinden yaklaşık üç yıl…devamıTopluma, toplumsal kurumlara, dilencilere para vermeye karşı; sadece yaşamak isteyen ve tek kutsalı kendi benliği olan, yalnızlığın fevkalade tadını bilen, başkasının kendisi hakkındaki fikirleriyle ilgilenmeyen bir yazar var eserin ilk bölümünde.
İkinci bölüm ise, ilk bölümdeki denemelerinden yaklaşık üç yıl sonra kaleme aldığı denemelerinden oluşuyor ve sonunda da bir söylevinin yazıya dökülmüş hâli var. İkinci bölümün yazarı ise evrensel akla, evrense ruha, mutlak hakikate, Tanrıya inanıyor. Şimdi, iki bölüm arasında bir çelişki var mı yoksa sentezlenebilirler mi? Mutlak birliğin arasında tekilliğin mümkünatı nedir? Bir dindar varoluşunu keyfince gerçekleştirebilir mi ve bu uğurda sınırlarını zorlayabilir mi?
Fikri olan varsa yorumda paylaşabilir, keza benim de net bir cevabım yok. Sadece düşünme deneyi yapacağım. Varoluşçu filozofların genel eğilimi ateistliktir fakat dindar varoluşçular da azımsanmayacak kadar varlardır. Emerson ise varoluşçuluğu ve stoacılığı sentezleyerek bir yaşam biçimi sunmuş. Bu yaşam biçiminin bana problemli görünen tarafı, hem bireyin mutlak gücüne hem de doğanın, ruhun, tarihin, yaşamın birliğine vurgu yapılması. Bu şartlar altında birey tüm olanakları içinde barındırıyorsa evrensel doğanın, ruhun, tarihin, yaşamın kıskaçları arasında olanaklarını nasıl bilfiil hâle getirecektir? Zannımca Emerson’un serimlemek istediği mutlak hakikatin varlığı ve onun evrenselliği, insanın bu hakikate ulaşmak gayesinin ahlakiliği. Fakat aynı Emerson bireyin tek mutlak olduğuna da, toplulukların zararlı olduğuna da vurgu yapıyor.
Spinozacı görüş, mutlak belirlenim olduğuna ve bireyin ancak bu belirlenimi idrak edip kabullenmesiyle özgürlüğe yaklaşacağını savunur. Bu görüşün izlerini Stoacı görüşe kadar uzatabiliriz. Emerson’un da nihayetinde varmak istediği bu gibi görünüyor. Lakin oldukça tekilci, varoluşçu, üst-insancı başlayıp nihayetinde mistik, dinsel, hatta panteist bir noktaya varması kabul edilebilir gibi değil. Diğer soruya geçelim: Nietzsche kendini Emerson’a neden yakın buluyor? Eserin yazar kısmında Nietzsche yazıyor olsa, en azından eserin ilk kısmındaki denemelerin Nietzsche’nin değil de başka birinin kaleminden çıktığını anlamak oldukça güç. Alabildiğine topluluk düşmanı, bireyci, varoluşçu, yaşamın kutsallığına ve üst-insana inanan bir portre var. İkinci kısmın genel havası mistik, hatta dinsel, evrenselci. Tamam, Nietzsche’de de mistik bir yön vardır fakat o mistikliğini hiç bu kadar ilerletmemiştir. Nietzsche-Emerson benzerliğinin bir diğer boyutu da Hıristiyanlığın eleştirisinde ortaya çıkıyor. Nietzsche Hıristiyanlığın insanı edilgen kıldığının farkındaydı ve bu nedenle Hıristiyanlığa savaş açtı. Emerson da Hıristiyanlığın insanı edilgen kıldığının farkındaydı fakat o, sorunu Hıristiyanlığın kendisinde değil, kutsal metnin çarpıtılmasında buldu. Bu nedenle gerçek Hıristiyanlık bu değil kardeşlerim edasıyla Hıristiyanları etkin olmaya davet etti.
Bu görüşler arasında Nietzsche’ye daha yakınım. Tevrat başlı başına bir edilgenlik öğretisiyken nasıl olur da Emerson Tevrat’ın esasında böyle bir şey olmadığını, bizzat çarpıtıldığını söyler anlam veremiyorum. Yine de din adamlarına dair eleştirilerinin bazıları yerinde. Örneğin peygamberleri insan vasfından sıyırmaları, İsa insandır demeyi günah saymaları İsa’yı insanların gözünde samimiyetsizleştirir. Esasında bu sadece dinin değil, bütün disiplinlerin bir sorunudur. Güncel bir örnek vermek gerekirse, Atatürk’ün putlaştırılması, peygamberleştirilmesi, hatasız bir insanmış gibi görülmesi bizzat Atatürk’ün anlaşılmasına zarar verir.
Bu itici tutum insanların Atatürk’e karşı samimi duygularını zedeler ve yaptığı birçok yeniliklerin ve doğru adımların anlaşılmasına zarar verir. Bu nedenle bir insanı tanrısallaştırmak her halükârda zararlı bir eylemdir. Emerson’un güçlü kalemi, kendini gerçekleştirme vurgusu, insanı harekete geçirmeye, etkin olmaya teşvik eden duruşu, (her ne kadar bu görüşlerine zıt olmaya yakın görüşleri de olsa bile) onu değerli bir insan kılmaktadır.
Belki de tarihin en kanlı dönemlerinden birinde hayatını yaşamış ve bence Braudel'den sonra bir numaralı tarihçi olan Hobsbawm'ın, basit ve geçmişe yönelik son bir dokunuşu bu kitap. Ölmeden önce, okurlara bıraktığı son mirası. İşin can yakıcı kısmı bunu kendisi de…devamıBelki de tarihin en kanlı dönemlerinden birinde hayatını yaşamış ve bence Braudel'den sonra bir numaralı tarihçi olan Hobsbawm'ın, basit ve geçmişe yönelik son bir dokunuşu bu kitap. Ölmeden önce, okurlara bıraktığı son mirası. İşin can yakıcı kısmı bunu kendisi de biliyor. Bahsedişlerindeki burukluk da bundan kaynaklanıyor.
İnternetsel devrimin bu kadar sert sezilmediği bir dönemden ileriye yönelik öngörüleri yazması ayrı bir ilginçlik katıyor fikirlerine. Hobsbawm söyleşisinde neredeyse yirminci yüzyılla eşit bilgisini, geleceğe katkı sağlayan bir sorgulayıcı güce dönüştürüyor. Kuşatıcı bilgileri ile bireysel görüngüleri de yerli yerine oturtabiliyor kendisi.
Kitaptan biraz bahsetmek gerekirse, Hobsbawm SSCB'nin belirli şekillerde çözülüşünün, büyük kitleler açısından tahmin edilenden daha yıkıcı bir etki yaratsa bile serbest sanayiyi temel alan hitap retoriğinin hâlâ zihinleri bulandırmaya devam edeceğini söylüyor. Hobsbawm'a kalırsa politikanın açılış depolitizasyonu yeni çağın başat özelliklerinden biri. (Bir bakıma 21. yüzyılda olduğu varsayılan öngörülebilen sorunlar da önceki yüzyıldan geriye kalanlar.) Yani yazara göre, bu olay temelinin yıkılması, bizi gelecek yüzyıllarda nasıl bir dünyanın beklediği konusunda şekillenebilir öngörülerde bulunmamızı sağlayabilir. Tabii ki çözümsel bir yaklaşım sergilemesi şartıyla.
"Herkesin belirli korkuları vardır. Korku hem somut, hem de soyut olabilir. Kimin neyden, ne zaman korkacağı hiçbir zaman anlaşılamaz. Kendimizi korkulara hazırlamalı, onlardan kaçmamalıyız. Korkulardan kaçmak veya onları saklamak büyümelerine asla engel olmaz. Korku engellenemezdir, sonuçlanamaz değil.."
Eseri bu cümleler…devamı"Herkesin belirli korkuları vardır. Korku hem somut, hem de soyut olabilir. Kimin neyden, ne zaman korkacağı hiçbir zaman anlaşılamaz. Kendimizi korkulara hazırlamalı, onlardan kaçmamalıyız. Korkulardan kaçmak veya onları saklamak büyümelerine asla engel olmaz. Korku engellenemezdir, sonuçlanamaz değil.."
Eseri bu cümleler ile özetleyebildim. Krishnamurti kitabında bize korkuyu ve korku elementlerini anlatıyor. Krndisinin günümüz realizminin ustası olarak tanınması hiç de şaşırtıcı değil. Kitap "Korkan zihin sevgiyi hissedebilir mi? Korkuya bağlı bir beyin mutluluk hakkında ne düşünebilir?" sorularına cevap niteliğinde.
Son olaraktan, ben Krishnamurti'nin korkunun zihni nasıl körelttiğini ve korkunun zayıflatıcı etkenlerinin ortadan kaldırılıp kaldırılamayacağını iyi vurguladığını düşünüyorum. Ayrıyeten düşüncesel bir korkunun bizi mutlu edebileceğini, zihnimizi özgürleştiebileceğini de gayet iyi gösteriyor. İç Özgürlük kitabı ile tanıdığım Krishnamurti beni şaşırtabildi. (bkz: İç Özgürlük'ün vasatın çok altında olması.) Bu kitap, anlattığı felsefeyi benimseyen nadir Krishnamurti kitaplarından. Ayrıyeten günümüzün düşüncesel eserlerine pek çok katkı sağladığını düşünüyorum.
Din ve seks, bu iki sözü bir arada kullanmak ve bu iki sözü aynı anda ele almak benim açımdantepki çekebilecek bir eylemdir. Fakat Turan Dursun, kutsal kökenli de olsa, ''normalleştirilmiş eski kafalı kural bağımlılarının hangi nedenler ile bu kurallara yönlendirildiğinin…devamıDin ve seks, bu iki sözü bir arada kullanmak ve bu iki sözü aynı anda ele almak benim açımdantepki çekebilecek bir eylemdir. Fakat Turan Dursun, kutsal kökenli de olsa, ''normalleştirilmiş eski kafalı kural bağımlılarının hangi nedenler ile bu kurallara yönlendirildiğinin öğretilmesi lazım'' düşüncesinden yola çıkarak bu eseri oluşturmuş.
Öncelikle, Turan Dursun'un bu kitabında söylediği her şey doğru olamaz, çabalasa da yapamaz, çünkü kendisi bir insan, bir insanın yazdığı kitapta hata da olur, çelişki de olur, kavram karmaşası da olur. Kimse Russel değildir. İnsanlardan yoruma dayalı bir yapıttan fazlasını beklemek, sihire ve mucizelere inanmak ile eş değerdir. (Kur'an'a gönderme yapmıyorum bilesiniz.)
Kitaba geçecek olursam, kitap genellikle Tevrat ve Kur'an içerisindeki seks elementlerine odaklanıyor. Kitap kendi çürütmeleri ile çelişki bulmaya değil, seksin kutsal kitaplar, tanrı ve din üzerindeki ortak noktasını anlatmaya odaklanıyor. Şaşırdığım nokta Turan Dursun'un bu kitabında din üzerine yapılmış diğer eserlerine göre tarafsız olması. Kendisi âni bir şekilde ateist olmuş birisi. Bu yüzden İslam tarzı dinlere sert bir yaklaşım sergiliyor.
Aristoteles'in Organon'una dahil edilen son kitabı. Aristoteles kitapta çoğu sofistin çürütmelerinde kullandığını fark ettiği gereçlerin incelemesini yapıyor, gerçek ve belirli felsefi konseptlere dayanan çürütmeler ile sofistik çürütmeleri soyut şekilde kıyaslayıp, sofistik çürütmeleri derinleştirmek için izlenebilecek adımları sıralıyor.
Açıkçası kitapta Aristo…devamıAristoteles'in Organon'una dahil edilen son kitabı. Aristoteles kitapta çoğu sofistin çürütmelerinde kullandığını fark ettiği gereçlerin incelemesini yapıyor, gerçek ve belirli felsefi konseptlere dayanan çürütmeler ile sofistik çürütmeleri soyut şekilde kıyaslayıp, sofistik çürütmeleri derinleştirmek için izlenebilecek adımları sıralıyor.
Açıkçası kitapta Aristo mantığı'na daha fazla yer verilmesini beklerdim (ki kitabın ana temeli ve yazılma amacı zaten Aristo mantığı) fakat Organon'un sonu olması ile mi ilgilidir bilinmez, kitapta Aristo'nun mantık felsefesini önceki kitaplara nazaran daha az kullandığını fark ettim. Çürütmeler yeni şekillerde anlatılmıştı. Düşünceler ise tahminimden çok daha akıcı ve kısaydı. Birinci ve İkinci Analitikler ile daha da açıldığını ve daha dar bir kitleye hitap ettiğini düşündüğüm Organon bu kitapta biraz basitleşmiş idi.
Aristoteles Organon’unun ilk beş kitabında eksiksiz bir şekilde ortaya koyduğu tümel teorilerin bazı kısımları ile ilgili olarak Platon’un bir takım ön araştırma yapmış olup olmadığı meselesini açığa kavuşturmaya çalışıyor ama bu eserinde bunu diğer kitaplarındaki kadar net göremiyorum. Bu kitap bireylere değil, onların sofistik çürütmelerine odaklanıyor. Bunu Topikler'in devamı olmasına bağlayabilirim, ki Wikipedia dahil tüm kaynaklarda Topikler'in anlatısını tamamlamış sayılıyor. Fakat başlarda da belirttiğim gibi bu kitap diğer Organon eserlerine göre akıcı ve sade bir dil ile yazılmış.